«Ohartu nintzen EAJk konfiantza handia duela bere proiektuan»

Orain dela 25 urte utzi zuen Txema Monterok (Bilbo, 1954) politikako lehen lerroa, HBtik kanpo geratu zenean. Aurrez HBko europarlamentaria izan zen. 1993tik aurrera, EAJren Sabino Arana fundazioarekin elkarlan estuan aritu da dozena bat urtez. Abokatu lanetan jarraitzen du, eta idazten. «Gustura eta eroso nago horrela».

Esanda zaude aldaketa politiko handia 1968-1969an gertatu zela. 14-15 urte zenituen zeuk. Zenbateraino eragin zizun garai hark?

Euskadin ez ezik, Europan ere izan zen aldaketa handia. Komunismo-sozialismoaren eta kapitalismoaren arteko konfrontazio bat zegoen, Gerra Hotza, baina gurean beste ezaugarri batzuk zeuden, eta gertakari historikoetarako geure abiadura generaman. Hor funtsezkoa izan zen 1950eko hamarkada, euskal nazionalismoa ohartu baitzen ezin zuela amerikarrekin kontatu Euskadiren demokratizaziorako, eta ikusi zuen bere barrenetik gazte batzuk atera zirela…

…eta gazte horiek ETA sortuzuten, 1959an.

Sorreraz geroztik, bederatzi urteko metabolizazio prozesu bat izan zuen ETAk: aztertu zuten justua al zen hiltzea, zer ondorio ekar zitzakeen horrek… Txabi Etxebarrietak eman zuen pausoa. Muturreko boluntarismoaren ekintza bat izan zen, baina ez zuten ikusi irismen osoa. Nik uste Etxebarrietaren ondorioa izan zela ETAk ez bazuen hiltzen ez zela hasiko iraultza.

Idatzita zaude ulertu izan zenuela arrazoi politikoengatik hiltzea.

Errazagoa zen ulertzea polizia, guardia zibil edo militar baten hilketa. ETAk hiltzen zuenean, haren konbentzitu eta sutsu bat nintzen.

Noiz arte?

Ikusten hasiarte herri honetan gero eta jende gehiagok esaten zuela ezin zela joan bide horretatik.

Ekainean 25 urte bete dira HBtik bidali zintuztenetik. HBk zioen zeu geratu zinela handik kanpo.

Deia-ren 15. urteurrena zela-eta, Jose Felix Azurmendi zuzendariordeak deitu zidan; nire artikulu bat nahi zuten. Instituzioetan parte hartzeko eta borroka armatutik aldentzeko gogoeta bat idatzi nuen. Deia-ra artikulua bidali eta ia hiru astera ziren gehigarria ateratzekoak, baina handik egun batzuetara Egibarren adierazpen batzuk entzun nituen; hark zioen HBn ez zela dena uniformea eta laster izango zirela berri batzuk. Egibarri pasatua zioten artikulua, eta alarma bat eragin zidan horrek. Mahai Nazionaleko kide bati bidali nion, eta hark deitu zidan gero, esanez euren ustez neure burua proiektu politikotik kanpo utzi nuela. Ezustea izan zen niretzat. Hurrengo egunean, Patxi Zabaletak jo zidan telefonoa, esateko berekin kontatzeko nahi nuenerako. Eskertu nion. Mahai Nazionalean denak ez zeuden ados ni kanporatzearekin.

Ba al zenuen asmorik HB uzteko?

Ez. 1990ean Europako Legebiltzarra utzi ondoren, kasurako, pentsamendu aldizkari bat sortzeko proposamena egin nuen. Artean uste nuen dezente egin zitekeela ETA HBtik aldatzeko. 2011n utzi zuen ETAk borroka armatua, ezker abertzalea instituzio denetan parte hartzen hasi zen aspaldi... Denbora galtze baten sentsazioa dut batzuetan. Gertatu behar duten gauzak, azkenean, gertatu egiten dira.

Ezker abertzalea noiz ohartu zen zerk «gertatu» behar zuen?

Ikusi zuenean gauzak egiteko baimenik ez ziola inori eskatu behar. T4aren ondoren, polizia operazioengatik ETAk ikusi zuen ezin zuela segitu borroka armatuan; nahiko zuen segitu, baina ezin zuen. Egia kontatzeko ahalegin serio bat egin behar dugu denok. Eta egia ez da esan.

Non ez da esan?

Ezker abertzalean eta ETAn.

Ezker abertzaleari etengabe eskatzen diote autokritika.

Orain egin behar du; hobe bihar baino. Zer esan behar duen? Kriminala, inproduktiboa eta euskal herritarren artean konfrontazio bat sortzear egon zen bide bat politikoki babesten ibili zela, eta horretaz ohartu zenean ez zela gai izan ETAri esateko aldatzeko edo, bestela, euren arteko harremana aldatuko zutela.

Aitortuta zaude Hipercorreko atentatua izan zela zuretzat ekintza erabakigarria. 30 urte dira.

«ETAk beti arrazoia du» esatetik «zergatik?» galdetzera pasatu nintzen. ETA militarrari buruz ez gintuzten engainatu, bagenekien zer zen, baina ez genuen pentsatzen militarismo hori eguneroko kontuetaraino eramango zutenik. Manikeismora eramaten zuten guztia: laguna-etsaia, ona-txarra… 1986an Yoyesena izan ondoren, Alemanian egon nintzen, eta bueltan azaldu nuen bazela jendea babesa erretiratzen hasi zitzaiguna.

Hala ere, 1987an Europako Legebiltzarrerako bozetan HBko zerrendaburua izan zinen. 1989an ere bai. Bietan hautatu zintuzten.

Parte hartzera gindoazen Europara. Eusko Legebiltzarrean eta Espainiako Kongresuan ez genuen parte hartzen. Eta guretzat aurkezpen gutun bat ere bazen Europa. Baina oso zaila izan zen politika egitea: 1987ko ekainaren 10ean izan ziren bozak, eta hilaren 19an, Hipercorrekoa, Bartzelonan. Autodeterminazio politikoaren aurrean gehiegizko determinazio militarra zegoela ohartu nintzen.

1989an, Aljerko elkarrizketetan izan zinen. Konponbiderako aukerarik ikusi al zenuen?

HBn bazegoen borondate bat, eta, neuzkan kontaktuengatik, ETAn ere bai, argi eta garbi. Baina Espainiaren ordezkaritzan okerrenetan okerrenak zeuden: GAL erdia. Gu bukaeraraino saiatu ginen. Azkeneko bilera ordu batzuetakoa izan zen: lortu zen akordio bat, eta espainiarrak berrestekotan geratu ziren, baina mamia aldatu zuten.

Orduan hautsi zen prozesua.

Bai. Hutsegite bat izan zen ETA berriro atentatuekin hastea, eta esan egin nuen. Europako hauteskundeetan lehenak baginen, ia segurutzat jo zitekeen beste negoziazio prozesu bat egongo zela.

Hura al zen, zure ustez, ETAren jarduera armatua uzteko unea?

Nire iritziz, bai, dudarik gabe. Geroztik, dena okerrera joan zen.

Polemikoa izan zen EAJk-eta deituta Aljerkoa bukatu aurretik Bilbon egin zuten manifestazioa.

Bai. «Gu ere hemen gaude» esan nahi izan zuen EAJk.

Gero ere huts egin zuten Lizarra-Garazik (1998-1999) eta Loiola-Suitzak (2006-2007).

Lizarrakoari ez nion ematen aukera handirik. Lehentxeago, Carmen Gisasola-eta kanporatu egin zituzten ETAtik. Horrekin ulertu nuena zen ETAk ez ziola aurrerabiderik ikusten Lizarrako akordioari, eta haustea errazagoa izango zitzaiola ondoan soilik aldekoak izanda, esperientzia edo graduazio handiagoko miliak paretik kenduta. EAJkoei esan nien kanporatze horiek esanguratsuagoak zirela Lizarran 18-20 antolakunde biltzea baino.

Baina Lizarra-Garazi berritasuna izan zen abertzaletasunean. Zeu idatzita zaude EAJ 1977an Xibertara «kortesiaz» joan zela.

EAJri ez zitzaion interesatzen Xiberta. Eta, Lizarrakoarekin, konpromiso serio eta formal bati buruzko tenperatura hartu nahi izan zion ezker abertzaleari.

Aurten armagabetu da ETA. Harritu egin al zaitu moduak?

Bai. Emozionatu egin nau. Abertzalea naiz, eta azken urteetan gauzarik atseginenak Ipar Euskal Herria eta Nafarroa izan dira. Esaterako, Nafarroan gobernura iristea, eta gero haren kudeaketa modua, ez baita sektarioa. Ipar Euskal Herrian benetako demokratak dira, ez gu bezala, batzuetan bai, besteetan… Bakegileek, zentzu onean esanda, jarrera inozoa agertu zuten armagabetze prozesuaz, baina berehala askotariko babes instituzionala eta politikoa izan zuten. Iparraldean abertzaleen mikroklima hedatu egin da, naturaltasunez.

Urkullu ez zen izan armagabetze egunean Baionako ekitaldi instituzionalean. Egon behar al zuen?

Ez. Bere kargua administratzen jakin behar du. Bi diagnostiko ditut Urkulluz: aurrena da beti izan nahi izan duela [Jaurlaritzako] lehendakari; eta bigarrena da beti esan izan duela ETAk ez zuela sekula existitu behar, eta, beraz, existitzeari uzteko ahal zuena egingo zuela.

EAJko agintariekin lankidetzan aritu izan zara. 1993an hasi zinen Sabino Arana fundazioan.

Betiko eskertuta egongo natzaie fundazioan kolaboratzen hastea eskaintzeagatik. Ez naiz EAJn afiliatu, ez dut sekula pezetarik jaso, eta abokatu bulegora ez dut lanik ekarri horregatik. 1973an, Arzalluz etorri zitzaidan EAJn sartzeko eskatuz,; ez nuen onartu. Gero fundazioak eskaini zidanean kolaboratzen hasteko, ohartu nintzen EAJk konfiantza handia duela bere proiektuan. 2005era arte aritu nintzen Hermes aldizkarian. Ez zidaten sekula ezezkorik esan han, mintegietan eta abarretan.

Elkarrizketa batean, esan zenuen «abertzaleen arteko ekintza batasuna» bilatzen zenuela handik.

Israelen estatua sortu aurretik, alde guztiek bazekiten zer nahi zuten; modu desberdin batean zioten, bitarteko desberdinekin, baina denek zekiten zein zen helburua. Hemen ez dago balio aditurik. Nahiago nuke ezker abertzaleak egingarria den proiektu bat lehenbailehen erabakiko balu. Oso garrantzitsua da egingarria den proiektu bat izatea, Europan baikaude. Bitartean, EAJ zabaltzen ari da bere proiektua.

EAJk zergatik dauka hauteskundeetako arrakasta?

Herri honetako jendeak pragmatismo handia duelako. Euskal herritarrak ez daude prest euren ongizatea arriskuan jartzeko. Katalan lagunei esaten diet mugimendu demokratiko batean ere fakturak ordaindu behar direla. Zer da faktura? Ekonomikoki estutzea estatuak, judizialki jazartzea, mediatikoki zanpatzea… Gu hortik pasatuta gaude; joan Ibarretxerengana, bestela. Baina gu ez gaude faktura osoa ordaintzeko prest.

Urkulluk esan izan du «euskal estatu gehiago» nahi duela.

Ezaguna egiten zait adierazpena... Hori da politikariaren lehentasuna. Bestela, planoak nahasi egiten ditugu. Estatu bat egin nahi duenari nazioa egin nahi dutenek gasolina sartu behar diote autoan.

EAJren iazko kongresuko agiriak dio: «Ezinbesteko gertatzen da Euskal Herria subjektu politikoan eta erabakitzeko duen eskubidean sinesten duten indar politikoek estrategia bat partekatzea». Haren aliantza politikakoherentea al da horrekin?

Ezin badituzu sinkronizatu nahi duzuna eta ahal duzuna, eta boluntarismoan erori nahi ez baduzu, helburu estrategiko bat jarri behar duzu, eta gero pauso batzuk ezarri. Kontraesanak sortzen dira. Adibidez, kontzertu ekonomikoa eta kupoa egonkortuta egotea helburu estrategikotzat badaukazu eta prest bazaude PPrekin negoziatzeko, aldi berean PPrekin aliatzen ari zara. Bizitzen ari garen garai hauetan hori da politika, eta denbora luzez biziko dugu politika modu hori.

EAJri egotzi izan diozu bake prozesuetan boterea galtzeko beldurra izan duela.

EAJk Kataluniako prozesua argi ez ikusteko arrazoietako bat da hango bere betiko aliatuak gero eta ordezkaritza politiko txikiagoa duela prozesu subiranistak aurrera egin ahala. Eta EAJk orduan esaten du berak ez duela arriskuan jarriko bere etxea.

Era berean, idatzi izan duzu EAJri falta izan zaiola Madrili abisu serioak ematea.

EAJ urte gehiegitan egon da eskatzen espetxe eskumena, Gizarte Segurantza eta Europako organoetako parte hartzea, «baina, ezezkoa esaten badidazu, hurren arte». Euskadi [EAE] Espainiako Estatuko lurraldearen %2 da, biztanleriaren %5 eta barne produktu gordinaren %7. Sekula ez dugu posizio erabakitzaile bat izango. Zein da gure indargunea? Haien ahulezia. Haiek beharra dutenean, hor sartzen da politika, hori da unea. Rajoyk orain ez du gehiengo osorik, eta eskaerok egin behar dira.

1996an, idatzi zenuen «nazionalismoaren errutinizazioa» zegoela. Aurreratu al da ordutik?

Oraindik ere badago. Nola lortu tentsio politikoa? Arrakastaren giltzarria da ongizatea eta aldarrikapen abertzalea batera joatea.

«Ostatua bezain garrantzitsua da bidea». 1992an idatzi zenuen. 2017ra ekarrita, zer da ideia hori?

Burujabetza nazionala bezain garrantzitsuak dira hori lortzeko eman beharreko pausoak. EAJren pausoekin gehiago egiten dut bat, haren pragmatismoagatik eta egingarritasunagatik. Oraindik ez ditut ikusi ezker abertzalearen proposamenak. Beti pentsatu izan dut herri honetan ezker abertzale bat behar dela.

Bideragarria al litzateke euskal estatu bat?

Bai. Arazoa borondate orokorra da; hau da, euskal herritarrok benetan nahi izatea.

1996an zenioen abertzaletasunaren forma berri bat zela subiranismoa. Gaur egun asko hitz egiten da burujabetzaz.

Oraingoz, independentzia ezinezkoa dela iruditzen zaion jende bat erosoago egon daiteke subiranismoaren barruan. Gainera, burujabetzak badu garapen bat. Otegik esan zuen erreferendum bat galduta ere hori irabaztea dela, ariketa egiteagatik. Ez nago batere ados. Begiratu Quebecera: galdu egin dituzte erreferendumak, eta ariketa batetik bestera babesa galdu dute independentziaren zaleek. Garai politiko batean une aproposean asmatu behar da.

Txema Monteroren elkarrizketaren bertsio luzea, BERRIAren atarian:

www.berria.eus