Iragana eta geroa lotzen dituen katebegia

Gertaera historiko batzuk ez dira gertaera historiko hutsak, eta itzala proiektatzen dute etorkizunera, hurrengo belaunaldientzat erreferentzia bilakatzen direlako eta haien iruditeria kolektiboa eratzen laguntzen dutelako. Amaiurko gazteluaren setioa horietako bat da: historia gainditu, eta mito, ikur eta kondairaren estatusa irabazi du. Ez da beti hala izan: urte askoan, ahaztu antzean egon ziren han gertatutakoak, baina azken bi mendeetan indarrez berragertu dira nafarren kontzientzia kolektiboan.

Gaur egun, Amaiurren inguruko gertaera historikoak aski ezagunak dira, nahiz eta hainbat xehetasunen inguruan oraindik argi-ilun ugari dagoen, eta beste pasarte batzuk oharkabean igaro ohi diren. Baina, gertaera historikoetatik harago, zer esan nahi du Amaiurrek egungo euskaldunentzat? Zeren ikurra da? Amaia Nausia Pimoulier (Iruñea, 1982) historialaria da, eta doktore tesia egin zuen XVI. eta XVII. mendeetako Nafarroako emakume alargunen inguruan. Haren ustez, Amaiur «izan zitekeenaren amaiera» da: «Horrela gelditu da imajinario kolektiboan. Nafarroa Garaia Gaztelaren boterearen menpe gelditu zen, Nafarroa Behereak errege-erregina legitimisten esku jarraitu bazuen ere, baina egia da mugaren alde honetan zapuztu egin zela estatu moderno bat eraikitzeko aukera».

Nausiak uste du «erromantizismo gehiegi» dagoela auzi honen inguruan, «eta, seguru asko, konkista gailendu izan ez balitz, Europako beste lurraldeetakoen antzerako estatu moderno bat eraikiko zen; eredu gisa balio dezake zer egin zuten Nafarroa Beherean. Baina ezin dugu jakin, aukera hori zapuztu zelako».

Iratzar fundazioko zuzendari Floren Aoizek (Tafalla, Nafarroa, 1966), berriz, historiaren balio sinbolikoa nabarmentzen du. Haren ustez, Nafarroak «bi ikur nagusi» ditu gaur egun: Foruen Monumentua eta Amaiurko monolitoa. «Biek ala biek aske izateko grina adierazten dute», azaldu du, «erresistentzia, espainiar monarkian ez urtzeko borondate historikoa, eta, azkenean, kendu ziguten independentziaren oroimena». Dioenez, ez dira «ikur fosilduak», eta «pizten duten afektibitatea» gertaera historiko zehatzetatik harago doa.

Horrek, baina, ez du esan nahi herritar guztiek berdin ikusten dituztenik, «estatu baten oroimena ontzat hartzeak ez baitu ezinbestean» eramaten hautu independentista batera: «Baina nolabait, sakonean, harrotasun hori dago, geuk gure burua gobernatzeko gogoa, eta subjektibotasunhori funtsezkoa da egungo marko politikoak aldatu eta beste batzuetara joateko».

Bi interpretazio

Iñaki Iriarte Lopez (Iruñea, 1971) EHUko irakaslea da, eta aditua pentsamendu politikoaren historian. Horrez gain, Navarra Suma koalizioko parlamentaria da Nafarroako Parlamentuan. Bere doktore tesian adierazten zuenaren arabera, karlistaldiez geroztik nafar identitatea ulertzeko bi modu sortu ziren: «Batek bakartzera jotzen zuen, identitate hori mantentzera, eta bertzeak, aldiz,itunaren ideiarekin lotzen zuen. Batean, salbazioa lortzen zen, bakartzearen bidez, eta, bertzean, sakrifizio eta sublimazio baten bidez, nafartasunak eduki unibertsal bat irabaz dezan. Konkistaren gaineko kontakizunetan ere bi irakurketa horiek ikusten nituen».

Arturo Kanpion eta Victor Pradera izan ziren bi ikuspegi horien ordezkaririk behinenak. Eta Amaiurko borrokaldiaz ere oso iritzi desberdinak zituzten: Campionen ustez, Amaiurko gazteluaren defendatzaileak «nafarren izaeraren azken ordezkariak» izan ziren; Praderak, berriz, «traidoretzat» zituen, Nafarroaz gaindiko inperio espainiarraren egitasmoari buru egin ziotelako. Bi ikuspegi horiek elkarren kontra tupust egin zuten 1920ko hamarraldian, Amaiurko borrokaldiaren 400. urteurrenaren harira oroitarri bat eraikitzeko proposamena plazaratu zenean.

Gaur egungo eztabaidetan ere suma daitezke bi joera horiek: «Nafar subiranotasuna berreskuratu nahi dutenek badute erreferentzia bat mito horretan, eta, alderantziz, subiranotasun horretaz eszeptikoak garenok badugu mitoa gutxitzeko joera», adierazi du Iriartek. «Iruditzen zait eztabaida ez dela historiografikoa, politikoa baizik».

Aoizek ere gaia jorratu du Nafarroaren konkistaz argitaratu dituen liburuetan, eta konkistari zilegitasuna emateko sorturiko diskurtsoak aztertu ditu: «Espainiak ez zuen arazorik Nafarroa konkistatu zuela aitortzeko, oroimen hori beti gorde dute. Beraien erronka zen konkista zilegitzat hartzea, egonkortzeko, jakina. Nafarroatik bertatik etorri dira, zenbait arrazoirengatik, hura itun gisa ezaugarritzeko kontakizunak, Espainiatik ontzat hartu direnak menpekotasuna errotzeko balio izan duten heinean».

Aoizek diskurtso ofizialeko bi ideia nabarmentzen ditu, elkarren kontrakoak ere izan daitezkeenak: hura nafarren arteko lehia izan zela, bi aldeetan nafarrak zeudelako, eta frantsesen eta espainiarren arteko borrokaldia izan zela.

«Bi gezur horietan egia zatiak daude, jakina», erantsi du, «nafarren artean ere izan zelako gerla, konkista kasu guzietan bezala, eta frantsesak eta espainolak bi bando kontrajarrietan zeudelako». Haren hitzetan, «afera da konkista eta askapen gerla zela, horrela eraiki zirela bandoak, Espainia versus Nafarroa. Eta norbaiti iruditzen bazaio egungo kontzeptuak eramaten ari garela XVI. mendera, irakur ditzala Amaiurko defendatzaileen eskutitzak, zeinetan nafar nazioaz hitz egiten baita, edo garaiko beste hamaika dokumentu».

Edonola ere, konkistak beste ondorio batzuk ere ekarri zituen, Nausiak nabarmendu duenez: «Gerraoste guztietan bezala, hark mina eta miseria ekarri zuen. Eta, emakumeei dagokienez, alarguntasun tasen igoera. Emakumeentzat txanpon beraren bi aldeak ziren: alde batetik, pobrezia eta miseria, baina,beste alde batetik, alarguntasun tasen igoera horrek autonomia handiagoa eman zien, hainbat kontu kudeatzeko aukera handiagoa».

Nausiak ohartarazi du fenomeno hori kokatu behar dela XVI. mendean Europa osoan gertatzen ari zenaren testuinguruan. Estatu modernoak sortzen ari ziren, boterea zentralizatzen ari zen, eta krisi ekonomiko eta demografikoak zedarritutako abagunean, jaiotza tasen kontua «estatu auzi» bilakatu zen: «Ondorioz, emakumeak kanporatuak izan ziren eremu publikoetatik, baimendu gabeko sexu jardueren kontrako eraso bortitza gertatu zen, erreprodukzio gaitasunaren gaineko kontrola areagotu zen, emakumeen doktrinamendua indartu zen, eta amatasunaren eta zaintzaren ideala apurtzen zuten emakumeen diziplinatze bortitza ere bai».

Geroari so

Aoizen ustez, Amaiur «zenbait borroka askatzaileren erreferentzia» da, eta haren memoria etorkizunerako hauspo bilaka daiteke: «Aldatu da iraganari so egiteko modua, gurea Amaiurko herria izateaz gain Gernikakoa, intsumisioarena, feminismoarena, ekologismoarena eta beste taupada askatzaileena ere badelako. Begirada berriek eraldatu dute ikurra, baita zalantzan jarri ere, kontraesanak bilatuz, eta hori onuragarria da. Emozio eta ilusio ezberdinak pizten ditu Amaiurrek egungo euskal herritarrengan, baina hor energia bat da, energia onuragarria, baliagarria, askatasun desira sakona adierazten duelako».

Oroimenak «ahalmen estrategikoa» duela uste du Aoizek: «Afektuak mugiarazten ditu, emozio politikoak pizten ditu eta praxiak inspiratzen ditu». Ikuspegi horretatik begiratuta, «gaur egungo burujabetza aldarrikapena ibilbide historiko batean kokatzeko» balio dezakeela uste du.

Iriartek pentsatzen du iraganaren kontakizuna funtsezkoa dela identitate kolektiboa eratzeko ere: «Edozein nortasun kolektibo sentitzen denean, talde horrek bere buruari kontatu behar dio zein izan zen bere iragana, nola sortu zen, nondik datorren eta nora doan. Hori saihetsezina da. Mito historikoek beti oihartzuna eta eragina izanen dute gaurko kontakizunetan».

Hala ere, baditu bere kezkak: «Nafarren parte batean, auzi honek aztarna arrunt handia utzi du, eta, beharbada, urteurrenaren ekitaldiek oihartzun handia izanen dute. Baina, aldi berean, kontziente izan beharko genuke bertze parte batentzat auzi honek ez duela inolako inportantziarik. Horrek islatzen du zenbateraino ohitu garen bi gizartetan bizitzen: esparru bat konpartitzen dugu baina bi gizartetan bizi gara, eta ez gara kapaz sinboloak, oroitzapen lekuak eta iruditeria bat konpartitzeko». Luzera begira, «sortu diren bi Nafarroa horiek elkar aditzen» ikasi beharko luketela deritzo.

Nausiak, berriz, aitortu du ez dela batere «nostalgikoa»: «Historialaria naiz, eta historia da nire pasioa, baina ez iraganeko garaiak faltan sumatzen ditudalako. Ulertzen dut horrelako gertakari historikoek balio sinbolikoa dutela diskurtsoak eraikitzeko, baina nik gehiago sinesten dut herriek daukaten eskubidean beren etorkizuna erabakitzeko».

Hala ere, historia ikertzeak «sekulako askatasun sentimendua» ematen diola dio: «Historiaren bidez, gai naiz ulertzeko nola eraiki diren gaur egun ditugun hainbat sistema, eta horri esker ulertzen ahal dut eraiki dena deseraiki daitekeela».

Bestalde, erreferentzia historikoak «beste eremu batzuetan» bilatzearen aldekoa da Nausia: «Historiografia tradizionala oso androzentrikoa da, eta garrantzia eman die beti gizonak protagonista izan diren eremu horiei: arlo instituzionala, politikoa, militarra eta abar. Baina eremu horietan emakumeak ez dira agertzen. Herri gisa sinboloak behar baditugu, niri gustatuko litzaidake egunerokotasunaren eremuan, zaintzarenean, elkar laguntzarenean eta antzekoetan bilatzea».

Bihar: Sinbolo historikoak beste nazio batzuetan.