«Ezker abertzalea ilegalizatzea izan zen gatazkaren puntu gorena»

Gasteizen elkartu da BERRIA Karmele Aierberekin (Ataun, Gipuzkoa, 1951). Tarte bat egin du Isidro Baztarrika fraide euskaltzalearen omenezko ekitaldi batean parte hartu aurretik. Baztarrika herrikidea zuen, eta, hura bezala, euskararekiko kezkak eta interesak gidatu dute Aierbe ere. Bere ibilbide politikoaz eta euskararen alde egindako lanaz hitz egin du Artium museoko kafetegian.

Nola hasi zitzaizun politikarekiko interesa pizten?

Ni herri txiki eta euskaldun batekoa naiz: Ataungoa. 16 urte nituela, herrian kultura gaietan genbiltzan. Hasita geunden herrian antzerkigintzan, kantuan... Debekuen aurka, protesta moduan egiten genuen. Orduan, erdi-ilegala zen euskara irakastea, eta esan ziguten Beasainen gau eskolak ematen hasiak zirela euskal nortasun eta identitatea lantzeko. Erabaki genuen Beasainera joatea. Nire gurasoek motor txiki bat erosi zidaten. Bezperan Beasainen ikasten genuena herrian irakasten genuen hurrengo egunean. Gai gramatikalak ematen genituen, eta hitzaldiak antolatzen naziotasunari buruz; ekonomiarekin lotutako gaiak, Marxen eta Engelsen ideiak...

Debekuaren mehatxua sentitzen zenuten?

Bai, mehatxua hor zegoen. Baina oso ondo identifikatuta sentitzen ginen egiten genuenarekin, eta, beraz, aurrera egiten genuen. Joxe Miguel Barandiaran bizirik zegoen, eta, bere hitzaldiekin —euskarak duen balioaz, hizkuntzaren altxorraz, eta identitate eta naziotasunaz—, asko lagundu zigun. Gau eskola horietan izan genuen aholkulari garrantzitsu.

Frankismoaren azken urteak ziren, ezta?

Bai. Handik gutxira, 1970ean, Burgosko prozesua izan zen, eta gure herrian ere izan genituen epaiketaren kontrako bilerak, manifestazioak... Horiek izan ziren, niretzat, gure herriak bizi duen gatazkaren barruan, lehenengo korrikaldiak; Ataunen bertan. Ordiziako kuarteleko guardia zibilak gerturatu ziren.

Euskalgintza eta euskal kultura ardatz izan dituzu ibilbide politikoan eta ofizioan.

Bai. Euskarak beti markatu nau. Garai horretan sortu ziren ikastolak, eta Ataunen ere sortu genuen. 20 bat urterekin hasi nintzen. San Gregorio auzoan bazen irakasle bat, eta tokia aldatzea eskatu zuen. Haren ondoren nik hartu nuen San Gregorioko ikastolako ardura. Orduan ez nuen irakasle ikasketarik, baina, kargua hartzerako, urtebete egin nuen irakasle horrekin lanean, ikastaro batzuk egin nituen, eta Kataluniara joan nintzen metodologia aurreratu batzuk ikastera; Bartzelonara, hain zuzen. Harrezkero, bizi guztia irakasle izan naiz. San Gregorion egin genituen 11 urte, Gizarte Segurantzarik gabe, eta ezin legeztaturik. Baina herriaren laguntzaz eta gurasoen inplikazioaz, aurrera egin genuen.

Urte batzuk geroago, 1988an Euskal Herrian Euskaraz-en hasi zinen.

Ardura handi samarra hartu nuen. Nazio koordinatzaile nagusia nintzen. Orduan, gogoeta bat egin genuen, ikusita euskararen egoerak gorabehera handiak zituela. Hausnarketa horrek ekarri zuen ordura arte genuen hizkuntza komunitatea trinkotzearen aldeko apustua. Eta horrek zer esan nahi du? Euskaraz bizi daitezkeen udalerriak elkarren artean bildu eta elkarrekin koordinatzea. 1991n sortu zuten mankomunitatea: ezagutzen dugun Uema. Abiada garrantzitsua izan zen euskal hiztunen komunitateari begira. Euskarari prestigioa eman zion, eta euskara erdigunean jartzea lortu.

Nola ikusten duzu Uema?

Ezinbestekoa da Uemak jarraitzea hiztun komunitatea trinkotzen. Egia da azkeneko estatistiken arabera, hain justu, Uemako herrietan euskararen erabilera jaitsi egin dela. Asko, gainera. Ataunen bertan, 2001etik gaur arte, hamar puntu jaitsi da, %96tik %86ra. Ni horrekin oso kezkatuta nago. Elkarbizitza edo bizikidetzaren izenean, azkenean, euskarari kalte egiten zaio.

Zergatik gertatzen da hori?

Gezur politiko-linguistiko ikaragarria bizi dugu. Elebitasuna planteatzen ari gara, baina [euskara eta erdara] ez daude maila berean. Ezin dugu karta berberekin jokatu. Erdarak lau karta dituenean muserako, euskarak bi besterik ez du.

Eta egoera horren aurrean, zer?

Konbentzimendua behar da, eta zehaztapen handiagoa euskaraz bizitzeko. Euskaraz egin daitekeen guztia egin behar da. Ezin daitekeenean bakarrik jo beharko genuke gaztelerara, erdaldunak ere konbentzitu behar ditugulako, eta esan: «Hau da gure hizkuntza, euskara da, zuk ere izan beharko zenuke epe bat euskara ikasteko».

1998ko otsailean, HBko mahai nazionalean sartu zinen.

Herri honen egoera politikoari beti oso lotuta egon natzaio. 1974az geroztik, zazpi aldiz egon naiz atxilotuta, hiru aldiz egon naiz kartzelan, tortura larriak jasan izan ditut, bortxaketak... Gatazkaren ondorioak nire larruan bizi izan ditut, baina hori bizi izan dut bokazio handia dudalako herri hau aske ikusteko.

Garai zailean sartu zinen zuzendaritzan.

Bai. Gure aurreko mahaia atxilotu egin zuten, egoera politikoa oso gordina zen, gatazka politikoa bete-betean. Preso politiko pila, torturak... Beste batzuek hartu behar zuten lekukoa, eta niri tokatu zitzaidan. Ez nuen pentsatu; alegia, ez nion esan neure buruari ardura hartu behar ez nuenik .

Nolako esperientzia izan zen?

Oso oparoa. Nik uste dut ezker abertzaleak ekarpen handia egin diola gure herriari. Beraz, hor lan egitea ohore handia da. Batzuetan, asmatu dugu, eta, beste batzuetan, ez. Gure gurasoek ere esaten ziguten: eskailerak igotzeko eta jaisteko dira. Baina ezker abertzaleak beti jakin du burua ateratzen, asmatzen, eta autokritika egiten ere bai, gaizki egin duenean. Baita aurrera egiteko indarra ateratzen eta bidea irekitzen ere.

Nola ikusten duzu ezker abertzalea gaur egun?

Behar dugu ezker abertzale handi bat, inportante bat, bidea markatuko duena eta erreferente izango dena. Helburuak garbi hor dauzkagu, betidanik, aldatu ez ditugunak. Tokatzen zaigu asmatzea, indarrak biltzea, eta batasuna lortu behar dugu horretan aurrera egiteko. Zeren etsaiak ez baitigu lagunduko.

Zein balorazio egiten duzu azken urteei buruz?

Ziklo politiko berri bat abiatzeko jokaleku oso oparoa jarri genuen duela bost urte. Agertoki berri horretan, estatuak eskua bete-betean sartu du, eta ikusi du ezker abertzalea nora doan. Estatuak asko eragin du, epe motzean ikusi nahiko genukeen emaitza politikorik ez ikusteko. Horretan ez gara azkar ibili. Estatuari aurre egiteko bitartekoak oraintxe bertan jarri behar ditugu nahitaez. Geure burua prestatu behar dugu irabazteko.

Sortuk abiatu duen berritze prozesua hor kokatzen duzu?

Bai. Ezin gara geldi egon. Estatua beti dago zerbaitetan lanean, eta guk ardura politiko handia daukagu herri honekiko. Ziklo politiko berria eman genuen, eta pazientzia pixka batekin ere hartu behar dugu, egun batetik bestera aldaketa ezin delako etorri. Agian bost urte hauetan ez dugu behar adina urrats egin jendea ilusionatzeko? Agian ez dugu asmatu horretan. Egokitu behar dugu. Orain, horretan gaude, eta horretan segitu behar dugu.

Eta zein da gakoa?

Arazo politiko nagusia Euskal Herria eta Espainiaren artekoa da. Nahitaez, proposamen politikoak hortik joan behar du. Ez borroka pertsonaletik, baizik estatuari nola aurre egiten diogun eta nola lortzen dugun gatazka demokratikoa gure alde irabaztea.

Ezker abertzalearen legez kanporatze prozesua ere bizi izan duzu. Zer izan zen zuretzat?

Ziklo politiko berriaren hastapenak hortik datoz. Euskal Herritarrok-en garaian, akordioa lortu genuen EAJrekin. Orduan sortu zen Udalbiltza, Lizarra-Garazi akordioa, Lizarra-Garazi txikiak eratu ziren herrietan, eta autodeterminazioaren aldeko ekinaldiak garrantzitsuak ziren. Estatuak ikusi zuen argi eta garbi: «Hauek badoaz elkarrekin». Berehala jarri zuen frenoa, eta legez kanpo utzi ziguten ordura arte eraikitako guztia. Oso urte zailak izan ziren. Errepresioa ikaragarria zen. Hala eta guztiz, 2004an Anoetako eskaintza politikoa egin genuen. Horrekin etorri zen 2005ean berriz ere negoziazioak hastea; estatua, [ETA] erakundea eta alderdi politikoen arteko elkarrizketak. Beste behin adierazi nahi dut oso urte zail eta gogorrak izanagatik ezker abertzaleak gaitasun politiko ikaragarria izan zuela herri hau agertoki berri batera eramateko. Gero emaitza izan zen izan zena. Ondorio onik gabe bukatu zen. Gainera, gure eta beste batzuen atxiloketak etorri ziren.

Zeintzuk izan ziren legez kanporatzearen ondorio nagusiak?

Ezker abertzalea ilegalizatzea izan zen gatazkaren puntu gorena. Argi eta garbi ikusi zen estatuaren ezina. Ezin gintuen gainditu. Oso urte zailak ziren. Bilera bat egiteko ere, gorabehera ikaragarriak izaten genituen. Poliziaren jazarpena ezinbizia zen. Edozein bileratara, edozer egiteko genuelarik, beti isatsarekin ibiltzen ginen atzetik. Jarraipenak izan genituen, telefonoz mehatxuak... Garai horietan entzuketa asko egon ziren egoitzetan. Auto azpian ere kide askori jarri zizkieten entzuketak egiteko gailuak.

Zauri asko daudela aipatu duzu. Nola egin aurrera bizikidetzan?

Nahitaez kondenatuta gaude elkar ulertzera. Ez da biok berdin pentsatzea, elkar elikatu behar dugu zure pentsaeratik eta nire pentsaeratik. Baina elkar ulertubehar dugu, eta elkarrekin adostu herri honen geroa. Bestela, hori lortzen ez badugu, estatuak poliki-poliki bidea jan egingo digu. Kontua da nola lor genezakeen marra gorririk gabeko elkar ulertze bat. Bide bakarra dago. Elkarrekin eseri, hitz egiten hasi, eta poliki-poliki adosten hastea zer nahi dugun. Baina abiatzen bagara bakoitzaren interes politikotik, oso zaila izango da hori lortzea. Nik uste dut momentu honetan ez dugula bakoitzak ezer ere eman nahi, edo utzi nahi, edo galdu nahi, eta konplexu horretatik ari garela elkarren bila. Oraindik ez gaude heldutasun horretara iritsita.

Zer deritzozu memoriaren alde egin diren ekinaldiei buruz?

Nik uste dut badela garaia gertatu denaren aitortza egiteko, eta ez orain berriki gertatu diren gauzena bakarrik; atzera ere begiratu behar da. Herri honek 200 urte baino gehiago daramatza borrokan. Azaldu behar da bi mende hauetan zer arraio gertatu den. Gure nortasunari eutsi diogulako zenbat borroka egin den, eta zenbat hildako gelditu diren... Gainera, sarraski ikaragarriak egin dira. Euskaraz hitz egiteagatik kartzelatu zaituzte, edo hil zaituzte. Hori dena ekarri egin behar da lehenengo planora, ez bigarren planora. Gaur egun ari dira gauzak poliki-poliki ateratzen, bai torturatuak... Ni torturatua izan naiz, bortxatua izan naiz, nire anaia hil zen urte askotan ihesean egonda, deportatua ere izan zen...Hemen beti esan dugu lehenengo mailako eta bigarren mailako biktimak daudela. Aitortza handia egiten ari baldin bada ere, oraindik maila bereko aitortza ez daukagu denok.

Zer deritzozu Eusko Legebiltzarrak Espainiako Estatuko biktimei begira onartu duen legeari?

Bat ere ez baino gehiago da, eta ziur asko gauza txukuna izan daiteke. Baina, hasteko, epea motza iruditzen zait: 1978tik 1999rako «motibazio politikoko» giza eskubideen urraketak hartuko ditu aintzat. Lege bat egin behar badugu, lege oso baten bueltan abiatu beharko dugu, dena bilduko duen lege bat egin beharko da. 1999tik gaur arte ez da ezer gertatu herri honetan? 1999tik bi aldiz atxilotuta egon naiz, eta torturatuta. Ezker abertzale osoa ilegalizatuta egon da. Beste behin ere petatxuekin gabiltza, eta egoerak eskatzen du gatazka politikoaren bolumen osoa jasotzea.