Ezagutza ez da denaren bermea

Azken hamarkadetan euskaldunenartean ohikoena den profila, gaitasunari dagokionez, aldatu egin da. Garai batean euskara familia bidez, transmisio naturala deitzen zaionaren bidez, jasotzea zen ohikoena. Baina hezkuntza sisteman euskararen presentzia handitzen eta euskarazko hezkuntzaren aldeko hautua herritarren artean zabaltzean joan den heinean, euskara etxetik kanpo, eskolaren bidez, jasotzen duen hiztunaren profila nagusitu da». Soziolinguistika Klusterreko ikertzailea da Asier Basurto, eta hitz horiekin laburtu du, doi, nola aldatzen ari den egun euskaldunen soslaia. «Gaur egun euskaraz hitz egiteko gai den herritarren gehiengoak bigarren hizkuntza du euskara, ez du etxean jaso, eskolan baizik. Gainera, egun euskaldunen gehiengoa bizi den eremueuskaldunen proportzioa txikia da, beraz, baita hizkuntza erabiltzeko aukera ere. Lehen hizkuntza gaztelania edo frantsesa duen hiztuna, eremu soziolinguistiko erdaldunean bizi dena, nekez igarotzen da euskaraz erdaraz baino erraztasun handiagoa izatera». Euskararen ezagutzaren eta erabileraren arteko dema usu nabarmendu da azken urteotan; esan da ez direla maila berean hazi, baina aldaketa hori guztia aintzat hartu behar da egoera ondo ulertzeko.

Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan, bereziki gertatzen ari da aldaketa hori, baita, beste maila batean, Nafarroan ere. Ondorioak ditu: «Euskaraz hitz egiteko gai diren pertsonen proportzioa hazi bada ere, euskaraz erraztasun handiagoa duten euskaldunek multzo horren gero eta zati txikiagoa osatzen dute». Ipar Euskal Herrian badira ñabardurak, eskolan euskarak duen presentzia urriagoaren ondorio, hein batean: «Euskaldunen artean, hizkuntza familia transmisioaren bidez jaso duten hiztunak dira nagusi».

Ezagutzaren datuak

Ezagutza da ezinbestean aztertu behar den aldagaietako bat. Horra gaurko egoera, Basurtoren hitzetan: «Euskararen eremu osoko 16 urteko biztanleen gaitasunaren gaineko informazio iturri xehatuena Inkesta Soziolinguistikoa da». Euskal Herri osoan egiten da, bost urtean behin. Aurten egin dute zazpigarrena. «Inkestaren arabera, EAEn hamabi puntu igo da euskaraz hitz egiteko gaitasuna dutenen proportzioa 1991tik 2021era: %24tik %36ra. Nafarroan, 4,6 puntu igo da: %9,5etik 14,1era. Ipar Euskal Herrian, hamahiru puntu jaitsi da: %33tik % 20ra. Hegoaldean, nagusiki hezkuntza sisteman euskararen irakaskuntzak irabazitako tokiari esker, belaunaldi gazteetan dago euskaraz hitz egiteko gai den pertsonen proportzio handiena egun».

Erabilera da begiratzeko beste aldagaia. «Euskararen erabilera aztertzeko, alde batetik, Hizkuntzen Erabileraren Kale Neurketa daukagu», esplikatu du Basurtok. «Euskal Herri osoko kaleetan behaketa bidez hizkuntzen erabilera neurtzen du 1989tik. Beste alde batetik, datu aitortuez hornitzen den Inkesta Soziolinguistikoko datuak daude». Herritarrek «testuinguru desberdinetan» egiten duten euskararen erabileraren gaineko informazioa ematen du azterlan horrek. «Eta testuinguru desberdinetako erabilera horiek guztiak konbinatuz, aldagai bateratu bat eraikitzen da Inkesta Soziolinguistikoan».

Eta zer erakusten du aldagai horrek? «EAEn azken 30 urteotan euskara erdara beste edo gehiago erabiltzen duten herritarren proportzioa %15,5etik %21,9ra igo da. Nafarroan, ia maila berean mantendu da (%6tik %6,7ra); Ipar Euskal Herrian, %14tik %7,1era jaitsi da». Hortik ondorioak ateratzea zaila da Basurtorentzat. «Erabilerarekin gertatzen ari dena ongi ulertzeko hamaika datu aztertu behar dira; adinaren, sexuaren eta eremu soziolinguistikoaren arabera, besteak beste, egoera eta bilakaera oso desberdinak ikusbaitaitezke. Egoera konplexutasun handikoa da; ez du aukera ematen Euskal Herri osoko argazkia hitz gutxitan laburtzeko».

Joritasuna

Erretratua doitzeko, ezinbestean erreparatu behar zaio hizkuntza mailari, joritasunari. «Pertsona batek bi hizkuntzen artean hautua nola egiten duen» ulertzeko ezinbesteko aldagaia da Basurtorentzat jakitea «bietako zeinetan duen erraztasun handiagoa».

Arloa ongi ikertzea erronka bat da, gero eta aldakorragoa den mundu honetan euskararen biziberritzearen inguruan sortzen ari diren beste hainbatekin batera. BERRIAk begiratu bat emango die asteon.