Erresilientziaren ikasbideak

Elikagai denda bat izan zuen Tene Mujikaren sendiak sorterrian, Deban (Gipuzkoa), klandestinitatean lanean segitzeko leku bat bihurtu zena gerraostean. Etxerako gauzen denda bat dago egun, eta handik metro gutxira elkartu ditu BERRIAk Jakineko zuzendari Lorea Agirre (Beasain, Gipuzkoa, 1968) eta Mondragon Unibertsitateko irakasle Nekane Goikoetxea (Deba, 1970). Mujikari buruzko saioa idatzi du Goikoetxeak, eta XX. mende hasierako bederatzi andreren lanak digitalizatu ditu Jakinek.

Zergatik uste duzue dela garrantzitsua emakume hauei buruz gaurtik pentsatzea?

LOREA AGIRRE: Hasteko, justizia egiteko. Lauaxeta, Lizardi... azaletik bada ere, ezagutzen ditugu, hezkuntzan sartuta egon daitezke; baina emakumeak, zero. Eta arrazoietako bat gure pentsamendu koloniala da. Abertzaletasuna pentsatzen dugulako Espainiako eta Frantziako abertzaletasunaren gaineko pentsamenduarekin; eta feminismoa, erdal feminismoaren epistemologiarekin.

Miren Etxabek «emakumeok bordatxo bat behar dugu» idatzi zuen 1931n. Hori zer da, ezer ez ala kristorena? Abertzaletasunaren eta feminismoaren ideia hegemoniko batzuen galbahetik pasatzen ez denak ez du ekarpenik egiten, erreakzionarioa da... Guk geuk esan dezakegu hori, eta gure amona-birramonak dira. Begirada aldatuta, konturatzen zara asko dela egin zutena.

NEKANE GOIKOETXEA: Nik esango nuke ekarpen inportanteena hori dela: marko propioaren aldarrikapena. Homologazio beharrak gure errealitatea gutxiestera eramaten gaitu sarri, eta hor dago eztabaidaren parte handi bat. Horretaz aparte, eta justiziarena nire eginda, iruditzen zait emakume hauek aukera handia ematen digutela gaurko eztabaida batzuei buruz pentsatzeko. Intersekzionalitateaz, demagun; nola eraiki denontzako gizarte bat. Emakume hauek egin zuten euren konglomeratua horri abertzaletasunetik erantzuteko; Tenek, adibidez, lotura izan zuen Eibarko langile mugimenduarekin, diskurtso bat eraiki zuen Debako udatiarren fenomenoarekikoa...

Kristauegiak zirelako, ortodoxoegiak, leku askotatik izan dira baztertuak, eta ariketa bat iruditzen zait pentsatzea zer izan dezaketen gizarte berriari erakusteko antiheroiaren leku horretatik.

Zer, esate baterako?

GOIKOETXEA: Badago funtzionatzeko modu bat haietako askorengan. Ursula K. Le Guinen poltsaren teoria [The Carrier Bag Theory of Fiction] itzuli du lankide batek, eta hor ikusten dut nola bizi izan diren emakumeak poltsan intereseko zitzaiena gordetzen, hori beraiekin garraiatzen. Iraunkorra den jarrera bat da, erresilientziari lotua, arreta klase batzuei. Andre hauengan badaude ikasbide batzuk, erresistentzia modu batzuk, bizitzaren kalitateari lotutakoak, egungo krisi sozioekologiko honetan, etorkizuneko ikasbideak izan daitezkeenak.

Iruditzen zaizue gaurko feminismoak ez dituela jaso?

AGIRRE: Ez, baina abertzaletasunak, oro har, ere ez. EABko [Emakume Abertzale Batza] kideak ez ditu bere alderdiak ere erreibindikatu. Euskal Herriko feminismoaren historia kontatu izan denean, emakume hauek ez dira kontatu. Eta aipatzekotan, esaten da izan zirela gizonen menpeko emakumeak, beraien jabe ez zirenak... eta ez da egia; hori ez da inoiz egia izaten. Andereño Idazleen I. Biltzarrean Miren Etxabek galdetzen du emakumea gutxiago ote den, emakumea burutsua ote den, emakumeen eskubideak aipatzen ditu... EABko kide batek emakume eta eskubide hitzak batera aipatzeak 1930ean ez dakit zer garrantzia duen, baina badakit ez genekien zerbait dela. Nik uste nuen ez zirela horretara iritsi.

Nekane, liburuan diozu, adibidez, katolizismoa eta ideologia kontserbadorea ospe onari eusteko estrategiak ere izan zirela.

GOIKOETXEA: Teneren azterketak bide eman dit baita ere pentsatzeko zer izan den kristau izatea euskaldunen artean. Zer izan den, adibidez, familian elizgizon bat izatea. Eta hor agertzen dira loturak klasearekin, naziotasunarekin, formakuntza eduki ahal izatearekin... Eliza gauza asko izan da euskaldunentzat; baita euskaldun izan ahal izateko gotorleku bat ere.

AGIRRE: Kontuan izan migrazioa ere badatorrela; horren aurrean zer izan pentsatu behar dute. Euskaldunon eta espainiarren arteko botere harreman desparekoaren aurrean, uste dut sortzen dutela emakume izateko beste eredu bat ezkerreko emakumeen irudi liberalagoarekin kontraposizioan, eta da emakume bertutetsuarena: arduratsua, zuzena, koloretako arropa gutxi, indar fisikoari garrantzia ematen diona, ez hiperfemeninoa... Nik errekonozitzen dudana ez nire baitan, baina bai nire familian. Bertutetsu edo oso katoliko izatearen arrazoia agian ez zen hainbeste fede kontu bat, botere harreman horretan zapaldua ez izateko modu bat baizik.

Ezkerreko tradizio politikoetako andreak jada kalean zeudelako ere sustatu zuen abertzaletasunak EABren sorrera, ez?

GOIKOETXEA: Bai, baina berdin gertatzen da, adibidez, ELAren sorrerarekin. UGT ari da langile guztiak bereganatzen, eta abertzaletasunak sortzen du bere sindikatua. Erreaktiboa da orduko logika. Tenek etengabe aipatzen ditu testuetan; ez bakarrik anarkistak edo sozialistak, baita frankistak eta beste antagonista batzuk ere.

AGIRRE: Euskarak eta abertzaletasunak irekitzen die publikotasunerako atea emakume hauei, beste batzuei sozialismoak edo anarkismoak bezala. Emakumeen egitekoaren inguruko diskurtsoetan, bistakoa da badagoela ideien transferentzia bat mugimendu sozialistetatik abertzale batzakoengana. Baina, aldi berean, etenak daude: hizkuntzarena eta nazio borrokarena. Hor egin zuten indarra.

Baina beste irudi bat gailendu da.

AGIRRE: Denok nahiago izan dugu eduki amona iraultzaile sozialista-anarkista bat esaten zizuna joaten zela barrikadetara, harrika. Halako amona bat... zoragarri, datorrenerako prest jartzen zaitu! Abertzaletasuneko amonak ez dira justu hori izan; baina izan dira erresistenteak eta borrokalariak.

GOIKOETXEA: Hasierako galderara itzulita, zer eskaintzen digun haiei gaurtik begiratzeak, gehituko nuke emakumea gutxiesten duen sistema kulturala argitzen laguntzen dutela; beraien desakreditaziorako sortzen den teknologia guztia inspiratzailea dela egun bizi ditugun biolentziak irakurtzeko. Batzuetan erregea biluzik pasatzen ikusten duzu, eta sistemak legitimatzen du. Pontifikatzeko beharra, zorroztasun gutxirekin uste handiak erakustea, rol publiko jakin batzuk jokatzea... Nabarmena da gehiegikeriak egoten jarraitzen dutela.

Horrekin itxi duzu liburua: «Fakultateak emakumez bete badira ere, ageriko desorekak daude (...) euskal kultur sistemako instituzioetan. Gizonek gizonak aukeratzen dituzte gehienetan kooptazio bidez baita gurean ere».

GOIKOETXEA: Niri hori baltsamikoa egin zait. Ikustea ahal zutena egin zutela orduko botere harremanetan posible zenaren barruan. Baina zer bizi du gaur emakume profesional batek? Gizon bandak nabarmenak dira, erakundez erakunde. Nik zu aukeratzen zaitut, eta zuk ni. Kooptazioa hori da, indarrean dago, eta ez dakit zein izan behar den hor gure lekua; igual baratzean aitzurrean aritzea da askoz interesgarriagoa.

AGIRRE: Nik uste dut boterea ere hartu behar dela.

GOIKOETXEA: Bai, ados. Baina, makroa den krisi garaikide honetan, gauza asko daude debatean botere haragijalearen ideiaren aurrean. Horregatik uste dut on egiten digula emakume hauei begiratzeak; hazten laguntzen digula begirada historikoak.