«Dinamika makrorik ez dago»

Handik eta hemendik ari dira lanean euskara biziberritzeko, baina lotura eskas ikusten du Odriozolak. Ezkorra da estatuez, jarrera ez dutelakoan aldatuko.

Euskaltegiko irakasletza utzi du, erretiroa hartuta, baina bizi-bizi du euskararekiko kezka Joxe Manuel Odriozola idazleak (Altzo, Gipuzkoa, 1948). Euskararen bideari buruzko liburu ugari argitaratu ditu. Ez dago baikorregi: erdaraz bizi den gizartea euskalduntzea biziki zaila dela uste du.

Urteak egin dituzu helduen euskalduntzean. Nola ikusi duzu euskararen garabidea?

Euskaldun berri gehienen harrobia eskola da. Hark eskaintzen duen gaitasun komunikatiboa oso mugatua da. Horri gehitzen badiogu etxean kide erdaldunak topatuko dituela, gehiago. Arazoa bada, baita ere, euskaldunen artean euskara ez dela beti erabiltzen. Hizkuntza minorizatu batean bizi gara, eta ez da batere erraza hizkuntza minorizatu bat ikastea. Ez duelako aukerarik ematen sozializazio linguistikorako. Gaitasun linguistiko hutsean gabiltza, gaitasun akademikoan.

Ez da egoera onena euskaltegian urteak egin dituenaren ahotan...

Bakoitzak bere proiektua aurrera ateratzen egiten dugu ahalegina. Askotan jarduten dugu ikuspegi globalik gabe. Eta, agian, hobe. Ikuspegi globaletik begiratuta, egoera nahiko etsigarria da: ez dago dinamika makrorik euskararen alde. Egiten dugu ahalik eta ondoen euskaltegian, hedabidean edo ikastolan, baina jarduera mikroan ez dut gehiegi sinesten.

Makrorako saltoa egin daiteke?

Egoera politikoa aldatu da, baina egiturazko dinamikan ez dut aldaketarik sumatzen. Inertzia historikoa ikaragarriko zama da. Gizarteak espainolez eta frantsesez funtzionatzen du, eta espainiarrek eta frantsesek aski dute inertzia horri eustea. Ez dute ezer esplizitu bihurtu beharrik; hizkuntz politika esplizituak guk egin behar ditugu. Gizarteak funtzionatzen duen bezala funtzionatzen du. Hori iraultzea oso-oso zaila da.

Abertzaleei buruz maiz hitz egin duzu. Euskararen inguruan ardura gehiago dute abertzaleek?

Jakina. Askoz handiagoa. Irungo espainola edo Hendaiako frantsesa bazara, erreferentzia linguistiko-kulturalak eta nazionalak badauzkazu. Erdaldun batek badauka bere statu quo aldekoa. Gozo sentitzen da. Bizitza egin dezake bere hizkuntzan. Nola erakarriko dugu? Horretarako behar diren indarrak sinestezinak dira. Mundu abertzalea gehienbat erdaraz bizi da;horko erdaldunak erakartzeko gauza ez bagara, esango didazu nola erakarriko ditugun gainerako erdaldunak...

Haiek gabe indar liteke euskara?

Ez. Gehiengoa da komunitate erdalduna, eta ez badu bere alea jartzen, komunitate minorizatuak zail dauka. Komunitate hegemonikoak zerbait egin beharko du, edo eginarazi beharko zaio. Ni oso kritiko batez ere mundu abertzalearekin naiz; espainol izan nahi ez duten espainolez beteta gaude. Izan nahi dugu euskararen nazioa? Nahi badugu, has gaitezen. Mundu abertzaleak ez dirudi euskaraz biziko den herri baten proiektua duenik, hori garatzeko asmo eta gogorik daukanik.

Hizkuntz bizikidetza aipatzen da.

Komunitate hegemonikoak sinesten du hizkuntzen bizikidetzan. Bere estatusa bermatzen diolako. Gure artean, estatu etnozidak asimilazio prozesu bat burutua badu, hizkuntz bizikidetza zertan da? Nazio eta hizkuntza bat erabat gainjarri dira. Hizkuntz zapalkuntza ez da jazarpena bakarrik; ondoren, asimilazioa eta ordezkapena burutua dagoenean, estatuak lortzen du sumisioa, zapalduak ez aldarrikatzea. Ordezkatua, asimilatua bazara, estatuaren hizkuntzan eta erreferentzietan bizi bazara, zer egin behar duzu? «Bai, nire gurasoak euskaldunak izan ziren, eta niri gustatuko litzaidake euskara berreskuratzea». Jarrera nostalgikoak dira. Batzuetan oso baliotsuak; jende askok ikasi du horrela. Baina asimilazioak zentzu bikoitzean desegiten du: giza eskubideen urraketa ere desegiten du.

Euskaltzaleak lo ikusten dituzu?

Euskaldun gutxi ohartzen da problematikaren berezitasun horretaz. Denborak gure kontra funtzionatzen du, eta ohartu gabe daude gehienak. Frankismoaz-eta hitz egiten dute gehienek, honi buelta emango balitzaio bezala. Asimilazio edo etnozidio prozesu hauekin, garaiz erreakzionatzen ez bada, Irlandakoa dago.

Eta berandu da jada?

Zer geratu zaigu Euskal Herri historikotik? Arnasguneak, besteak beste. Euskara bizi dela esaten dugu. Baina zer dugu gogoan? Altzo, eta Uemako herriak? Edo Bilbo, eta Gasteiz, eta Iruñea? Askotan esaten dugu euskara bizirik atera dela. Bai, baina zein baldintzatan? Herri euskaldunaren hondakinak geratu dira bizirik. 50 urte hauetan egin dugu halako berreskurapen prozesu bat. Nahiko indar badago? Gai izango da normalizatzeko? Oraingoz, ez dut ikusten egiturazko nahiko dinamikarik honi buelta emateko.

Euskalgintza nola ikusten duzu?

Ahalik eta ondoen egiten ditu gauzak, baina ahalmen eta eragin oso urria du. Egiturazko dinamikak bideratzeko gaitasunik ez dauka. Euskalgintza oraindik ez da gauza gaitasun komunikatiboa duten hiztunak fabrikatzeko. Hizkuntza hegemonikoan daukan gaitasuna hizkuntza minorizatuan ez badu elebidunak, ez dugu zer eginik.

Akordiorako aukerarik badago?

Adostasunak desiragarriak dira, baldin eta hizkuntz komunitate hegemonikoaren ordezkariek onartuko balute badagoela injustizia historiko ikaragarri bat, diskriminazio positiboa egiteko aukera ematen dutela, aitortzen diotela euskarari eta euskal komunitateari berdintasunerako eskubidea, eta baldintzak sortzeko prest badaude. Kontsentsu horietan lor daitekeenaz oso ezkorra naiz. Historia daukagulako lekuko. Ez dutelako onartu nahi berdintasun printzipioa: euskaldunok beraiek hainbat eskubide dugula, eskubidea dugula euskaraz bizitzeko eta horrek inplikatzen dituen egiturazko aldaketa soziolinguistikoak eragiteko. Orain arte ez dute onartu, eta orain onartuko dutela pentsatzeko motiborik ez daukat.

Nondik etorriko da garabidea?

Gauzak behingoz errotik hartu, eta guztia batuko lukeen politika integral bat behar da. Gauza asko egin dira, egindakoa izugarria da, baina, hala ere, egindakoa oso gutxi da. Jendeak esaten du: «Nola geunden orain dela hogei urte?». Eta egia da. Baina hori bakarrik iradokitzen dizute hogei urte horiek? Ez dizu iradokitzen egin dugun guztia eginda ere daukagun eginkizuna alimalekoa dela, eta, beraz, ia ezinezko bihurtzen dugula? Zein urruti gauden Bilbon edo Donostian euskaraz bizitzetik. Benetako neurriak hartzen badira gutxieneko masa badagoen eskualdeetan, borondatea eta indarra badago, zerbait egin daiteke. Eta denborarekin uhin hori Donostiara eta Bilbora irits daiteke. Benetako borondaterik baldin badago euskaraz bizitzeko.