«Pentsamendu propiorik gabeko herria herri hila da»

Euskal pentsamenduaren eraikuntza obsesio bihurtu zaio Paulo Iztueta (Berastegi, Gipuzkoa, 1941) irakasle ohi, ikerlari eta idazleari. Umorez eta aldi berean seriotasunez jaurti du galdera: «Zer da pentsamendurik gabeko herri bat?». Galdera horren kezkarekin urratu du bidea Iztuetak, eta norabide horretan egindakoen zerrenda luzea du: Arnas eta Zabal aldizkarien sortzaile eta partaide izan zen 1960ko eta 1970eko hamarkadetan, eta Elkar argitaletxearen sorkuntzan ere parte hartu zuen. UZEI Terminologia eta Lexikografia Zentrotik EHUko Hezkuntza Zientzien fakultatera egin zuen jauzi, 1988an.

78 urterekin, erretiroa hartuta dago Iztueta, baina ez, horregatik, geldi. Froga: iaz argitaratutako Euskal curriculumaren eraikuntza saiakera. Pentsamendua amesgaizto. «Euskal eskola sistemarik gabe, nola eraikiko dugu euskal pentsamendua?». Utriusque Vasconiae argitaletxeak kaleratu duen azken liburuetako bat da Iztuetarena. Jokin Apalategirekin batera sortu zuen Utriusque Vasconiae, eta, hemeretzi urteren ondoren, egitasmoa bertan behera uztea erabaki dute.

2.000. urtean sortu zenuten Utriusque Vasconiae argitaletxea. EHUn «pentsamendu arroztua» zela eta, pentsamendu propioa sortzearen beharra azpimarratzen zenuten.

Intelektualak ginen, eta pentsamendua sortzea zen gure helburua, pentsamendu propiorik gabeko herria, herri hila baita. Garrantzitsua da kanpotik elikatzea, baina, gure galbahetik sortutako pentsamendua behar zen; kalkorik gabekoa. Behar horretatik abiatuta, EHUn genbiltzan hainbat irakasle elkartu, eta txosten luze bat landu genuen. Intelektual gisa, zegokigun mailan jarduteko saiakera izan zen. Lehen ahalegin hark, baina, ez zuen aurrera egin. Nolanahi ere, zimenduak jarri genituen. Ni tematuta nenbilen egitasmoarekin, garbi zegoen unibertsitatean ezin zela nahi genuen pentsamendu hori garatu, sakonean, espainola zelako EHU. Guk euskaraz garatu nahi genuen euskal pentsamendua.

Elkar argitaletxera jo zenuten proposamenarekin. Zer gertatu zen?

Jokin [Apalategi] eta biok Elkar argitaletxearen sortzaileak izan ginen, eta, bazkide ginen aldetik, Elkarri proposatzea erabaki genuen. Argitaletxearen barruan, adar autonomo bat sortzea zen asmoa, baina ez zen onartu. Elkarrek oso garapen potentea izan zuen, baina Ikastoletan eta irakaskuntzan zentratu zen, orobat; testuliburuetan. Enpresa bati saiakerak ez dio dirurik ematen, eta merkatura jo zuen, nolabait. Logikoa ere bada. Eztabaida mingotsak izan genituen, eta ez dut orain inor mintzeko asmorik, ezta nahirik ere. Hala gertatu zen, eta kito. Etxean arazoak izatea normala da: gaur egun kultur taldeen artean egon litezkeen borrokak egon ziren ordukoan ere.

Aurrera egin zenuten, hala ere, eta 2018. urtera bitarte hamabi bilduma eta 160 bat liburu plazaratu dituzue.

Oso garai gogorrak izan ziren; gaixotu ere egin nintzen. Gure barruko penekin ere amore ez ematea erabaki genuen, eta hala sortu genuen Utriusque Vasconiae. Pixkanaka egin genuen aurrera, ez baikenuen inolako esperientziarik liburugintzan. Zorionez, lehen urratsak egiteko adina laguntza izan genuen, eta horrela abiatu ginen. Giza eta Zientzia mailan 160 lan inguru argitaratu ditugu ordutik hona, sekulako maila dutenak. Hori ez du EHUk egin.

Zein izan da egitasmoari amaiera emateko arrazoia?

2016-2017ko ikasturtean laguntza kendu zigun Jaurlaritzak, eta ito egin gintuen horrek. Argitaletxe bat aurrera eramateak lan handia eskatzen du, eta erabaki genuen ezin geniola segidarik eman. Gurea militantzia lana izan da, erabatekoa. Lan asko egin dugu, eta adinean ere gora goaz. EHUren funtsean gorde dute dena orain, eta omenaldia ere egin ziguten.

Liburugintzan esperientziarik gabekoak zinetela diozu, baina Arnas eta Zabal aldizkariak sortu, eta idazle eta zuzendari lanetan ere aritu zinen, aurrez.

Sakramentinoen komentuan sortu genuen Arnas aldizkaria. Baina, gatozen hasierara: Berastegin sortutakoa naiz ni. Sarritan diot Erdi Aroa ezagutu nuela bertan [barrez]. Tolosako sakramentinoetatik Arratiako Areatzara [Bizkaia] bidali ninduten eliza ikasketak egitera, baina ez nire anaiak baino bizkorragoa nintzelako: etxeko hamabigarren haurra nintzen, eta niri egokitu zitzaidan eskolaratzea. Talde euskaldun batekin egin nuen topo bertan, eta asko ikasi nuen. Frankismo betea zen, eta klandestinitatean sortu genuen Arnas. Bost urtez zuzendu nuen aldizkaria. Garai berean, hainbat aldizkari sortu ziren eliz etxeen inguruan; eta Jakin zen guztien txapela.

Gerra ondorengo belaunaldia da zuena.

Autoalfabetatutako belaunaldia da gurea. Oro har, autore klasikoak irakurriz alfabetatu gara. Gainera, badugu zorte handi bat: gerra aurrekoak ere ezagutu genituen. Jokin Zaitegi dut gogoan, kasurako, Euzko Gogoa aldizkariaren zuzendaria. Baita Aita Santi Onaindia eta Juan San Martin ere. Orixerekin [Nikolas Ormaetxea] ere orduan egin nuen topo. XX. mendeko euskal kultura ikertu nuen, beranduago, eta Orixeren Haren lan guztiak ikertu eta bildu nituen, 1990ean bukatutzat eman nuen 1.400 orriko lan batean.

Euskal Herrira itzuli, eta erbesterako bidea hartu zenuen gutxira.

Madrildik Erromara bidali ninduten filosofia ikastera 1965ean, eta, han, Juan Mari Lekuona eta Joxe Azurmendirekin elkartu nintzen. Handik, Areatzara itzuli nintzen ikasketak bukatzean, filosofia irakastera, eta, aldi berean, parroki lanak ere egin nituen Ipiñaburu auzoan. Bizkaian gauza asko aldatu ziren orduan: Gogor izeneko apaizen mugimenduaren borrokak, ETAren buruzagitza Gipuzkoatik Bizkaira igarotzea... Burgosko prozesuan epaitutakoak ere ezagutu genituen. Guk badugu kontzientzia bat, politikoaz gain, samaritanoa ere badena: nik inor ez dut kanpoan utziko, eta beharra duenari ateak irekiko dizkiot, beti. Egoerak behartuta, 1969an egin nuen erbestera, Burgosko prozesuaren aurretik.

Bigarren aldi bat abiatu zenuen orduan?

Nire bizitzaren bigarren fasea abiatu nuen, bai. Edonola ere, Parisen Soziologia eta Historia ikasketak egiteko baliatu nuen bertako egonaldia. Europako intelektualak ezagutzeko parada izan nuen unibertsitatean: Pierre Bourdieu, Jean-Paul Gaudemar eta Pierre Villar, tartean. Oso aberasgarria izan zen.

Ordukoa da Marxismoa eta nazional arazoa Euskal Herrian (1973) liburua ere.

Jokin [Apalategi] eta biok idatzi genuen, elkarrekin izan baikinen Parisko unibertsitatean. Krisi betean murgildu nintzen orduan: Parisen ikasketak egin, eta Euskal Herrira itzultzeko beharra sentitu nuen. Pentsamenduaren eremuan iparra eta hegoa batzeko organo bakarra behar genuen, eta hortik abiatu zen Zabal aldizkaria.

Zein zen oinarria?

Parisen oso argi ikusi nuen Euskal Herrian pentsamendu sekularizatua lantzea beharrezkoa zela; eta, era berean, nazio, hizkuntza, klase eta genero borrokak landuko zituena. Oro har, intelektual handiak izan ditugu gurean, baina erdarazkoak. Ez dugu tradiziorik, eta dugun apurra erlijiosoa da. Horri buruz ere idatzi nuen Inteligentsia kimatuaren orbelak liburuan. Jakin aldizkaria ere bazegoen, ni handik nentorren, eta beharrezkoa zen, baina orduko gizarte sekulartuan leiho berri bat ireki beharra sentitu nuen. Horrela sortu genuen Zabal. 1973tik 1977ra bitarte iraun zuen, eta esango nuke aurreko belaunaldiaren pentsamendua Eusko Gogoa aldizkarian bildu zen bezala, Zabal-en topatu zela gurea.

Euskal pentsamenduaren eremua beteta dago gaur egun?

Asko aldatu da egoera. Badago joera bat nagusitzen ari dena ezker abertzale barruan, hizkuntzarena alboratu eta hiritartasunean eta ardatz sozialean zentratzekoa. Nik ulertzen dut, jendea biltzeko, gerrikoa zabaldu eta maila sozialari garrantzi handiagoa ematea. Baina ez dezagun amore eman. Etnokrazia saihestu nahi da, baina nazio etnikorik gabe, nolako herria izango genuke? Euskal tradizioaren kontra egiten ari gara: Barandiaran, Krutwig, Txillardegi eta guztien kontra; gure kontra. Hiritartasuna eta iraultza soziala bai, baina hori Espainiak ere egiten du; Pablo Iglesiasek berak. Gauza asko berrikusi behar ditugu, eta pentsamendu kritikoa beharrezkoa da prozesu horretan.

Hezkuntza sistema da bide horren oinarria?

Gure etorkizuna da. Hezkuntza sistemarik gabe ezin da aurrera egin, ez bada neurri berean jarraitzeko. Gaur egun dugun curriculuma espainola da, eta uste dut elebitasunaren arazoa ere berrikusi beharra dagoela. A, B, D eta X ereduekin antolatu zen elebitasuna; alderdi politikoen gustuen araberako menu bat antolatu zuten, eta horrekin jardun dugu orain arte. Sistema publikoan, hori. Ikastolek D eredua ezarri zuten sorreratik, eta eleaniztasuna ere ezarri zuten gero, berez, euskarazko irakaskuntzan arazorik ez zegoelako. Baina zer gertatzen da sistema publikoan? Uste dut gaur egun erabiltzen diren inklusio, integrazio eta eleaniztasunaren kontzeptuak ekibokoak direla.

Boterearen eta hizkuntzaren adarra landu dituzu.

Hezkuntza sistema euskaldundu behar bada, elebakartasunean egin behar dugu. Euskara oinarri hartuta. Ez dago estatu bakar bat ere halakorik lortu duenik hizkuntza zentroan jarri gabe.

Zein da, beraz, erronka?

Botere autonomikoa bere onena emanda dago jada, eta ez du sekula Euskal Herri euskalduna ekarriko. Gizarte egiturak aldatu behar ditugu, kulturalak diren eta egunero erreproduzitzen ditugunak; eta, maila berean, berriak produzitu. Ez badugu gure pentsamendua, gure ekintzak eta gure proposamen sozialak produzitzen, jai dugu. Gaurko politikak gaindituko dituen potentzia soziala behar dugu, herrikoa. Gauza asko egin dira literaturan eta pentsamenduan, baina maila profetikoan esaten dudala badirudi ere, uste dut urrats bat gehiago egin behar dugula. Konforma gaitezen xumeago bizitzearekin, eta egin dezagun iraultza. Eguneroko militantziaz ari naiz. Merkatu eta legeen ikuspegitik atera beharko genuke, inpresioa baitut ikuspegi utilitarista handia dugula.