«Baliabideak behar dira, eta familia bat atzetik»

Antton Elosegi Aldasoro (Tolosa, 1944) Arantxa Gurmendi aktorearen senarra da. Joseba Errekalde Lekuona (Oiartzun, 1963) eta Idoia Rekalde Lekuona (Oiartzun, 1961), berriz, Elkarri erakundeko arduradun izaniko Maixus Rekalderen ilobak dira. Alzheimerra dute bi emakumeek, eta zaintza handiak behar dituzte gaur egun.

Noiz sartu zen zuenean gaitza?

JOSEBA ERREKALDE (J.E): Akordatzen naiz; abendua zen, orain dela zazpi urteko abendua. Izebak deitu ninduen bazkaltzeko; ez zen ezohikoa elkarrekin bazkaltzeko geratzea. Akordatzen naiz ongi bazkari hartaz: mahai gainean jarri zidan diagnostikoa.

Ordura arteko bidea bakarrik egin zuen...

J.E.: Bai, isilean... Bueno, ez nuke esango isilean, baina uste dut oso gutxi partekatu zuela. Bera konturatu zen, bere kabuz. Konturatu zen bere izateko eran eta bere egiteko batzuen barruan zerbait gertatzen ari zitzaiola memoria aldetik, espresatzeko gaitasunen aldetik. Bere kabuz joan zen medikuarenera, eta bere kabuz jaso zuen diagnostikoa. Nik ez dakit zenbat jenderi kontatu zion aurretik; dakidana da ja behin niri jakinarazi eta gero familian zabaldu egin genuela zer zuen.

ANTTON ELOSEGI (A.E.): Nirea ezberdina izan zen. Justu erretiroa hartutakoan hasi nintzen ordu pila bat pasatzen etxean; ekainean erretiratu, eta abuzturako hasi nintzen gauza bitxiak sumatzen. Oso aldatuta ikusten nuen: gutxituta. Behin, bere anaiaren izena gogoratu ez zuenean, esan nuen: «Hau zerbait bada». Internetera jo nuen, eta han berehala ohartu nintzen sintoma guztiak hor zirela. Baina ez nion inori kontatu nahi izan hasieran; ez nuen sinetsi nahi. Arrazionalki nioen: «Ez dago beste irtenbiderik». Baina ez duzu sinetsi nahi. Hainbat hilabete igaro nituen inori ezertxo ere kontatu gabe; gero, semeari esan nion. Kasualitatez, Gipuzkoako alzheimerdunen elkarte Afagiko lehendakariordea zena ezagutzen nuen, eta hari azaldu nion nola geunden. Hark: «Sintoma horiekin, zoazte lehenbailehen neurologoarengana».

Arantxa bera jabetu al zen?

A.E.: Engainatuta eraman nuen, depresioa zeukala esanez: psikologo batengana joango ginela... Eta, bueno, ez zion askorik begiratu ere egin espezialistaren izenari. Gero, gorabeherak izan genituen. Lehenbiziko espezialistak esan zuen bazitekeela zerbait egotea, baina joateko handik urtebetera. Ez ginen konforme geratu erantzun horrekin, eta beste iritzi baten eske jo genuen. Azkenean, 2011n heldu zen diagnostikoa. 2009 bukaeran hasi, eta 2011ko ekainean. Arantxak jakin nahi izan zuen diagnostikoa. Garrantzitsua izan zen; gaixoak jakitea eta onartzea oso inportantea da.

Era batean edo bestean, zaintzara behartu zaituzte gaitzak. Zeintzuk dira zailtasunak?

J.E.: Guk, gure esperientziaren arabera, adibidez, zera ikusi dugu: fisikoki gaizki dagoen pertsona bati segituan baloratzen zaio mendekotasuna, baina burutik gaizki dagoenari ez hain erraz. Guk izeba egoitza batean sartzeko-eta urratsak hasi genituenean, esaterako, zera esaten zuten: 'Andre hau ez dago hain gaizki...'. Alor kognitiboaren balorazioa ez dago ondo araututa.

A.E.: Ez dago, ez. Arantxari, adibidez, puntu gehiago eman zizkioten besoa hautsi eta pixka bat okertuta geratu zitzaiolako, arazo kognitiboengatik baino, eta besoko arazo hori ez da ezer ere... Eta Arantxak, bai fisikoki eta bai mentalki, era nahiko paretsuan egin du behera. Baina badira beste batzuk burutik joanak daudenak baina kapazak direnak motxila hartu eta mendira joateko...

I.R. (IDOIA REKALDE): Hori da gure kasua. Oso ondo ibiltzen da, baina burua ez du ondo. Eta hor asko sufritzen da. Zeren eta berak nahi ditu gauzak kontatu, baina ezin du. Bera beti izan da konformatze onekoa, eta orain ere ailegatzen da momentu bat esan behar diozuna: «Ezin duzu, izeba. Lasai». Eta, orain arte, edozer gauza zela ere, berarekin hitz egin genezakeen. Baina orain ezin du.

Gabezia gehiago ere atzemango zenituzten urteotan...

A.E.: Beste arazoetako bat osasun sisteman dago; familia medikuak, neurologoak... Usu ez daukate behar adinako trebakuntzarik horrelako kasuak artatzeko. Familia medikuarekin, esaterako, aldatzea tokatu zaigun guri. Batekin, oso ondo; bestearekin, berriz, bueno... Ez zen konturatzen, adibidez, zenbait gauza nirekin hitz egin behar zituela Arantxarekin hitz egin aurretik. Eta neurologoekin ere, antzeko zerbait. Gero, gabezia orokor bat da, ni bezala zaintzaile bakar eta unibertsal garenontzat, guk ez izatea inolako estatusik; nik, esaterako, eskutik eta oso eskutik eraman behar dut toki guztietara, baina ni ez naiz inor. Eta ez zait inoiz gertatu, baina norbaitek esan dezake: «Berak jakingo du, bada». Eta ez; berak ez daki. Ezin duzu esan: «Ni naiz zaintzailea. Ni naiz, une honetan, bera».

Zaintza lanok eskatzen duten ahal ekonomikoa ere ez da edonolakoa izango, ezta?

J.E: Halaxe da, zeren eta guk, adibidez, hautua egin genuen, egoitza batean itunpeko lekurik lortu ezin, eta leku pribatu bat hartzeko izebarentzat; baina hori gauzatu ahal izan zen gaitasun ekonomiko bat bazegoelako... Beste familia askok ezingo dute. Eta, alde batetik, guretzat lasaitasun bat izan zen egoitzan sartzea: ezin genuen ja etxean ongi zaindu.

A.E.: Afagiko talde batean nago, eta konturatzen naiz pribilegiatua naizela. Tokatu zitzaigun bioi erretiroa hartuta egotea, etxea ordaindua genuen, ni osasun onean nengoen, etxea egokituta zegoen, eta familiaren sostengua eduki dugu beti: nahiz eta aldamenean ez eduki. Lagunen aldetik ere bai: bai nireak, bai bereak. Baina bestelako kasuak ezagutzen ditut. Eta zenbat jende ote dago ezkutuan! Etxetik atera ezinik, laguntzarik gabe... Afagi oso elkarte ona da, eta urte asko daramatza lanean, baina, dauzkagun datuen arabera, ez da iristen etxean gaixo bat duten familien %10era. Horrek erakusten du zenbat familia dauden nola-hala motxila bizkarrean hartu eta nahiko bakarrik. Batzuk aberatsak izango dira, eta hamar neurologo eta hamabost zaintzaile izango dituzte etxekoak zaintzeko; baina gutxi batzuk izango dira. Gehienak larri ibiliko dira.

Laguntzak badira mendekoak zaintzeko. Baina ez dira aski. Usu etxeko langileen jarduna ezinbestekoa da zaintzan...

J.E.: Baliabideak behar dira, eta familia bat atzetik. Eta hori guztiek ez daukate. Eta ileak lazten zaizkit niri migrazioaren kontrako mezuak entzuten ditudanean. Halakoak botatzen dituztenei esango nieke: «Zuek zainduko dituzue gure adineko guztiak?». Etxeko langile horiek ez bagenitu gure adinekoak zaintzeko... Egoitzetan ere, gero eta langile gehiago atzerritik etorritakoak dira.

Lan horien duintzean eta profesionalizazioan aurrera egitea ezinbestekoa da...

A.E: Bai, bai, bai. Horixe.

J.E: Bai, eta haien kontratazioan ere harago egin behar da. Ez daukate, adibidez, langabezia saririk. Zergatik? Beren lana zer da, beste lan batzuk baino balio gutxiagokoa? Gure adinekoen zaintzak beste atal batzuetako langileenak baino gutxiago balio du? Jendeak esaten du: «Gure ama zaintzea da munduko gauzarik inportanteena». Bada, ea zer baldintza jartzen ditugun mahaiaren gainean. Hipokrisia bat bada hor gizartean: gure adinekoak ondo zaindu nahi ditugu, baina gero dena irensten dugu, eta dena irentsarazten dugu. Euskararen gaiarekin ere arazo bat bada. Nik nire izeba ezagutzen dut, badakit zer borrokatan ibili den, eta egun ez dauka zaintzaile euskaldunik. Baten bat bada euskalduna, eta bere atean bada e bat erakusteko euskal hiztuna dela, baina...

Zahar etxea, eguneko zentroa... hainbat baliabide erabiltzen ari zarete gaur egun. Zer irizten diezue azpiegitura horiei? Lan gatazka betean daude horietan orain langileak...

I.R: Gure kasuan behintzat, egoitzan langile asko aldatzen dituzte. Guretzat ez da erraza, eta gaixoentzat, atera kontuak, beti pertsona ezberdinekin egotea...

J.E: Oro har, borondate ona ikusten da egoitzan, eta oinarrizko diskurtsoa oso ongi dago. Baina hori gero gauzatu egin behar da; eta, eguneko 24 orduetan zuk ez baduzu ongi prestatutako eta ongi pagatutako eta ongi baloratutako lantalde bat, ideia horiek gauzatzea ez da erraza izango.

A.E: Gure kasuan, lantaldea oso ona iruditu zait; oraindik ez dut sumatu horrelako jende aldaketarik; hizkuntzaren arazoa ere ez.

Maribel Tellaetxeren sendiak, Portugaleten (Bizkaia), lehen lerroan ipini du eutanasia legeztatzeko eskea. Alzheimerrarekin urteak zeramatzan. Zer pentsa emango zizuen albisteak. Aldez aurreko borondateen agiriak eginak dituzte, gainera, zuen senideek; era izan zuten bizitzaren bukaeraz gogoetatzeko...

I.R: Nik argi daukat. Haiek idatzita utzi dutena guk errespetatu egin behar dugu; Portugaleteko familia horrek egin duen bezala: azken muturreraino saiatu behar zuten hori errespetatzen. Bizitzeko askatasuna dugun bezala, hiltzeko askatasuna ere izan behar dugu.

Egun, ordea, legez ezin da horrelakorik egin. Ate hori ireki behar litzateke? Heriotzako unea aukeratzeko era ematekoa?

A.E: Bai, zalantzarik gabe. Kontua da: zein da momentu hori? Maribel Telleatxek, esaterako, esana zeukan: «Zuek, senarra eta seme-alabak, ezagutzen ez zaituztedan unean, hortik aurrera ez dut bizi nahi». Oso garbi esan zuen, eta moralki oso argi zekiten zer nahi zuen, baina hori oso gutxitan izaten da horrela: hain garbi. Arantxak, adibidez, ez du hori esan. Eta hori da gauza bat inork ezin duena asmatu haren ordez.

Ez da hain ohikoa ere bi emakumeok gaitzari buruz publikoki hitz egiteko erakutsi duten adorea. Estigma hor da, ezta?

A.E: Estigmarekin eta ezkutatzearekin oso lotuta dago.

J.E: Izeba beti izan zen borrokalaria: beti. Hartzen zituen erronkak kontzientzia osoz eramaten zituen. Uste dut gaixotasuna etorri zitzaionean ere horrela egin nahi izan zuela: ahal izan zuen arte.