Teknologiak sexurik ez

Neska eta mutil eraikitzen gaituzte, bere sufrimendu guztiarekin. Bai, baina mutilak prestigioa, plaza publikoa, boterea, erabakiguneak eta baliabideak izateko eraikitzen ditugu mutil. Eta neskak prestigiorik ez izateko, etxean, eremu pribatuanegoteko, erabakiguneetan ez sartzeko eta botere eta baliabiderik ez izateko eraikitzen ditugu neska», idatzi du Lorea Agirrek Guztiok izan beharko genuke feminista liburuaren hitzaurrean (Hik Hasi, 2017).

Eraikuntza maingu horien makulurik ere bada: historiak zintzoki aitortu gabeko merezimenduei ukendua ezarri nahi izan diete Gontzal Avilak eta Iosune Avilak.Baiki, Emakumeak teknologiaren historian asmatzaileak eta aitzindariak (Erein, 2020) liburua aurkeztu berri baitute. Hobe da berant, ezi ez jagoitik, Gontzal Avilak hezkuntzari begira hutsune handia sumatu zuen: «Ikusten nituen Arkimedes, Leonardo Da Vinci... eta pentsatu nuen: 'Baina egonen dira emakumeak ere'. Eta bilatzen hasi nintzen, ikusten bainuen emakumeak eta teknologia lotzeko bazela hutsune handia».

Hedy Lamarr austriarrak erein zion asmatzaile eta aitzindari horien bilduma egiteko hazia: «Harritu ninduen emakume horrek, zinemaz gain gai izan baitzen teknologia garatzeko bere kabuz: torpedoak irrati bidez gidatzeko sistema bat asmatu baitzuen». Gerla garaian sekula erabili ez bazen ere, oraingo eguneko sakelako telefonoak, wifia, bluetootha eta GPS sistemak asmakizun horretan oinarritzen dira.

Avila irakaslea denez, bere ikasleei begira argitaratu zuen lehen liburua, 2018an. Baina material asko kanpoan gelditu zenez, publiko zabalarentzako obra horretan murgildu zen bi urtez: «Teknologiari lotua bada ere, bizitza historiak dira gehienak. Ez da historia liburu bat: historiena baizik. Edozeinek irakur lezake erraztasunez: euskara maila ez baita zorrotzegia».

Teknologia eta emakumea imanaren ifrentzuaren gisa zergatik ikusia diren galdetu dio idazleak bere buruari; alta, «gizonen lan berberak» egin zituzten. Liburuko 150 emakumeen ekarpenek demostratu dute hori; teknologiaren lur emankorretako alor orotan aritu baitira jorran XX kromosomadunak ere. «Egia da teknologia eta emakumeak bateratzean etxetresnen irudia datorkigula burura, etxeko hozkailua ikusten dugula; alta, besteak beste, informatikan, elikagaien kontserbazioan, eraikuntzan, energian, txirrindularitzan, autogintzan, astronomian, altzairugintzan, optikan eta robotikan egin dituzte ekarpenak». Avilak azpimarratu du teknologia «zentzu zabalean» hartu duela, eta liburuan sartu ahal izateko ez dela ingeniaria izan behar: «Haien eguneroko izugarriko abileziek» dituzte baitezpadako pezak ekarri teknologiaren historiaren dominoari.

Kontinente guzietakoak hartu ditu, haietarik sei euskaldunak. Cesarea Garbuno errenteriarra (Gipuzkoa) da haietako lehena, zeinak Euskal Herriko lehen petrolio findegia martxan ezarri baitzuen, Pasaian (Gipuzkoa). Horretarako, petroliontzi bat eraikiarazi zuen lehengaia AEBetatik ekarrarazteko. Margot Duhalde Sotomayor txiletarrak jatorri lapurtarra zuen, Luhusokoa hain zuzen ere. Txileko lehen gerla pilotu emaztea izan zen, eta Hego Ameriketako abiazioaren aitzindarietakoa.

Denei, ordea, ez die heriok ezagupena ematen: Maitane Alonso Monasterio bilbotar gazteak ukan baitu saririk elikagaiak kontserbatzeko makina dela eta.

Hautatzea, lan gaiztoa

Burutsu guzietarik zein hautatuko lukeen galdeturik, ez du dudarik ukan: bere «kuttuna» Mercedes Diaz Morales arabarra da. «Gertutik ezagutu nuen. 1920ko hamarkadan Laminoriako [Araba] geltokiko arduradun gisa aritu zen lanean. Bi trenen arteko talka saihestu zuen, baina, kondekoratu ordez, Madrilera erbesteratu zuten. Haren bilobetarik batek euskara ikasi zuen, eta elkarrekin aritu ginen ikasten».

Azalean ageri den Bessie Coleman lehen emakume afro-amerikar pilotuaren bizitza «bereziki hunkigarria» egiten zaio idazleari. Familia txirotik lortu baitzuen ikasketak egitea, Europara bidaiatzea, eta behar ziren titulu guziak eskuratzea aire erakustaldi lanjerosak egiteko, arrazismoaren atzaparren artetik.

Marie Marvingt frantsesak, jostura kirurgiko mota berri bat ez ezik, anbulantzia-hegazkinaren prototipoa ere asmatu zuen. Kirolari handi hori Tourra bukatu zuen lehen emaztea izan zen, bai Mantxako kanala zeharkatzen ere. I. Mundu Gerlan frontean egon zen gizonez mozorroturik, baina, deskubritu zutelarik, Alpeetara igorri zuten, Dolomitetara. Saharako basamortuan lerratzeko metalezko eskia asmatu zuen, zeina oinarria izan baitzen hegazkinak elurretan lurreratzeko. Ez zuen inolako gerla pentsiorik sekula jaso.

Liburuko protagonista diren emazte franko Iosune Avilak ilustratu ditu: «Irakurle gisa liluratu naute. Etxeko hozkailua ez dut gehiago berdin ikusten, baitakit atzean badirela mota guztietako asmatzaileak. Ilustratzaile gisa, konfort esparrutik atera nau lan honek: arkatzetik tabletara pasatu bainaiz. Paleolitoan bezala eriekin aritu naiz lanean, oso gustura. Liburuak inspiratu nau, zinez».