Dena ez da arnasgune

Erabiliaren erabiliaz maiztu egiten dira hitz batzuk, gastatu. Antzeko zerbait gertatzen ari zaio arnasgune hitzari: hau eta bestea adierazteko kontzeptu bihurtu da. Ez dira urte asko arnasgune adiera ezagun egin dela. Hara: Egungo Testuen Corpusaren arabera, prentsan eta liburuetan apenas erabiltzen zen 2000ko hamarkadan, baina erabilera nabarmen hazi da 2010etik aurrera —eremu horietan euskarak duen bilakaerari buruzko kezka zabaltzearekin batera, hain justu—. Erabilera areagotzeak esanahia hedatzea ekarri du, ia desitxuratzeraino. Zer dira arnasguneak?

Euskaltzaindiaren Hiztegiak argibide gutxi dakar. Hau dio: «Arnasa hartzeko, indarra eta adorea hartzeko gunea». Adibideak, berriz, bai, hizkuntzarekin lotuak dira denak. BERRIAren Estilo Liburuan xehetasun gehiago ageri dira: «Soziolinguistikan, hizkuntza gutxitu bat trabarik gabe modu normalizatuan erabiltzen den tokia». Soziolinguistika Eskuliburuak dakar definizio osatua: «Hizkuntza gutxitua indarberri dadin, ezinbestekoa da hizkuntza hori nagusi izango den gune geografikoak egotea. Ez dira ghettoak, ez baitira isolatuta egon behar. Gune horietako biztanle gehienek dakite hizkuntza gutxituan hitz egiten, eta hizkuntza hori normaltasunez erabiltzeko baldintzak daude eta belaunaldiz belaunaldiko transmisioa naturaltasunez gertatzen da». Horra, beraz, hiru ezaugarri: ezagutza hedatua, erabilera sendoa eta belaunez belauneko transmisioa.

Besterik uste izaten da askotan, baina ez da Euskal Herrian edo euskara oinarri sortutako kontzeptua. Joshua Fishman soziolinguista estatubatuarrak eman zuen 1991n, physical breathing space (arnasa hartzeko tokia) izenarekin: «Demografikoki kontzentratutako espazioa, non Xish[mehatxupean dagoen hizkuntza gutxitua] bere eremuan egon baitaiteke, nagusi eta jazarpenik gabe». Mikel Zalbide euskaltzainak ekarri zuen kontzeptu hori euskarara, arnasgune izenarekin.

Adiera horri jarraikiz, ezin liteke esan arnasgunea denik euskaldun asko biltzen den edozein eremu.

Beraz, ez: euskaldun ugari biltzen duten tartekako arnasuneak ez dira arnasguneak. Euskaldunen komunitatean berebiziko garrantzia dute Korrikak, Durangoko Azokak, bertsolari txapelketek eta era horretako ekitaldiek, baina horiek arnasgune gisa izendatzeak kontzeptua desitxuratzea dakar.

Beraz, ez: euskararen erabilera handiko eremu soziofuntzionalak nekez dira arnasgune. Ez eskolak, ez euskaltegiak, ez udaletxeak, ez elkarteak. Eguneroko jarduna da arnasguneen oinarri: eguneroko erabilera arrunta, bizilagun euskaldunen kontzentrazioa, eta belaunaldien arteko transmisio-katea. Bilgune soziofuntzional zehatzetatik haragokoa da arnasguneen izatea: zimendu sendoagoa behar dute. Jakina, euskararen indarberritzean oinarrizko dira eremu soziofuntzional horiek, bai alde sinbolikotik—erreferentziazko gune dira euskararentzat—, bai erabileraren aldetik—euskaldunen bilgune izateak erabilera efektiborako atea zabaltzen du—. Euskal Herri gehienean babesgune funtzioa daukate horrelako eremu soziofuntzionalek: erdara nagusi den lekuan euskaldunen aterpeak dira, gune seguruak. Bilakaera soziolinguistikoa ikusita —euskaldun gehienak dentsitate apaleko lekuetan bizi dira—, ezinbesteko dira halako eremuak.

Beraz, ez: Uema Udalerri Euskaldunen Mankomunitateko herri guztiak ez dira arnasguneak. Izan ere, udalerri euskaldun gisa izendatzeko, euskararen ezagutza hartzen da kontuan —euskararen ezagutza-indizea %70etik gorakoa izatea—, eta ez beste aldagairik; areago, erabileraren aldetik, Uemako herrien artean badira euskara nagusi ez duten udalerriak ere. Horiek ez dira arnasgune. Bestela esanda: arnasgune guztiak udalerri euskaldun dira —ezagutza handia da arnasguneen baldintza bat—, baina udalerri euskaldun guztiak ez dira arnasgune —ezagutza ez baita aski—.

Beraz, zenbat dira arnasguneak? Gutxi, gero eta gutxiago. Erreferentzia gisa udalerriak hartzen badira, 80 inguru lirateke Hego Euskal Herrian, sei udalerritik bat —Ipar Euskal Herrian ez dago modurik udalerrikako azterketarik egiteko—. Biztanle gutxiko udalerriak dira: denen artean 90.000 biztanle inguru dituzte, Hegoaldeko herritarren %3 inguru. Euskararen ikuspegitik pisu proportzional handiagoa dute, bai ezagutzaren aldetik, bai euskararen transmisioaren aldetik, bai erabileraren aldetik. Hori da, hain zuzen ere, arnasguneen garrantzi estrategikoaren oinarria.

Gutxi dira arnasguneak, eta nabarmen ahuldu dira hamarkada hauetan. Arnasgune gehienak erasanak daude: euskararen sendotasuna nabarmena da, baina erdarak ere badauka espazioa. Demografiaren gorabeherek eta bizimoduaren aldaketek bete-betean eragin diete arnasguneei, eta, alde horretatik, bistakoa da arnasguneek gero eta menpekotasun handiagoa dutela, bai inguru geografikoarekin—eskualdeburuekin, adibidez—, bai askotariko dinamika orokorrekin—mugak gero eta lausoagoak izanik, erdararen sarbidea handitzen ari da arnasguneetan ere—.

Euskararen ezagutza hedatzen ari da Euskal Herriaren luze-zabalean, baina egiturazko arazoak daude hori erabilerara eramateko; trinkotasun falta da hutsune nagusietako bat da. Hirurak ezinbesteko osagai dira, hortaz: arnasguneak, euskara bizi-bizirik duten eta belaunez belauneko katea josia duten eremuak; babesguneak, erdara gailen den Euskal Herrian euskaraz aritzeko espazio seguruak; eta arnasuneak, euskaldunen komunitateari bultzada emateko jardunak. Ez baitira bat bestearen lehia: arnasguneen sua, babesguneen txingarra eta arnasuneen hauspoa.