Izena duena badenez gero, izenak beharrezkoak dira ingurua azaltzeko. Hitzez adierazten baitu gizakiak mundua eta bere ikuskera. Horregatik, hizkuntzekin batera jakintza anitz transmititzen da belaunaldi batetik bestera. Hizkuntza galtzeak, beraz, jakintza galtzea dakar. Horixe ikusi dute Rodrigo Camara-Leret eta Jordi Bascompte ikerlariek PNAS aldizkarian argitaratu duten ikerketa batean: Iparraldeko Amerikako, Amazoniako eta Ginea Berriko sendabelarren erabileraren jakintzaren %73 eta %91 artean gal liteke bertako hizkuntza indigenak galtzen badira.
Unescoren arabera, munduan ia 7.400 hizkuntza mintzatzen dira, eta horietako asko galduko dira mende honen bukaerara iristerako: %30 hain zuzen ere. Beraz, horiekin batera, zenbait jakintza galtzeko arriskuan dira. Zuricheko Unibertsitateko Biologia Ebolutiboko eta Ingurugiro Ikasketetako Departamentuan aritzen dira Camara-Leret eta Bascompte, eta aipatutako hiru zonetan 3.597 espezie eta 12.495 sendabelarren erabilerak identifikatu dituzte, 236 hizkuntza indigenei lotutakoak. Erabilera horien %75 linguistikoki bakarrak dira, hau da, soilik lurralde horietan egiten diren hizkuntzetako batean ezagutzen dira. Beraz, hizkuntza hori galtzeak ezagutza hori betiko desagertzea ekarriko luke.
Landare horien artean gehienak ez daude galtzeko arriskuan, baina bai haien berri ematen duten hizkuntzak. Beraz, ikerlariek uste dute medikuntza ezagutza horiek galtzeko arrisku handiagoa dagoela hizkuntzen galeragatik bioaniztasun galeragatik baino. Hizkuntza batean baino gehiagotan ageri diren ezagutzak ere arriskuan leudekeela ohartarazi du Camera-Leretek; izan ere, sendabelar baten erabilera bi hizkuntza indigenetan ezagutzen den kasu askotan, bi hizkuntzak daude galtzeko arriskuan. Ikertzaileak argi esan du: «Baliteke beste ezagutza anitz galdu izana dagoeneko».
Ezagutza dago arriskuan
Herri indigena gehienek ahoz transmititzen dituzte beren hizkuntzak eta ezagutzak; beraz, soilik hiztun horien ahotan gordetzen da jakintza hori. Ikerketan, sendabelarrak izan dituzte aztergai, baina Camara-Leretek uste du bestelako jakintzak ere galdu daitezkeela: egutegi ekologikoak, basalandareen erabilerari buruzko jakintzak... «Belaunaldi batzuen buruan ezagutza hori guztia galdu daiteke hizkuntzak arriskuan direlako, ez landareak arriskuan direlako».
Beraz, landareek hor jarraituko dute, baina hizkuntzak galtzen badira, horiek erabiltzeko manera zein den ez dute jakinen gizakiek. «Ugaztun handiak desagertzerakoan, baso hutsaren kontzeptua erabiltzen da, eta horren analogia egin daiteke», azaldu du Camara-Leretek. «Ezagutza gaztelua behera erori eta berriz eraiki behar izatea bezala litzateke».
Egoera horren aurrean, jakintza hori guzia dokumentatzea garrantzitsua dela uste du ikerlariak. «Harrigarria da ez dela ahalegin handirik egiten horrelakoak dokumentatzeko, baina bai beste planeta batzuk esploratzeko, esaterako». Horrekin batera, hizkuntza horiek indartzeko baliabideak eta ekinbideak bultzatzea ezinbestekotzat jo du. 2022-2032 urte tartea Indigenen Hizkuntzen Hamarkada izendatu du Nazio Batuen Erakundeak, hizkuntza horien arriskuaz ohartarazteko eta hizkuntza horiek garapen iraunkorrean duten garrantzia zabaltzeko. «Espero dut horrek balio izatea dokumentazio lanak bultzatu eta hizkuntza horiek indartzeko», esan du ikerlariak.
Guziendako galera
Medikuntza ezagutza horiek galduko balira, bi ondorio nagusi aipatu ditu ikerlariak, bertakoei eta oro har gizarteari eragiten dietenak. Ikuspegi utilitario batetik, botika berriak sortzeko jakintza galdu daitekeela dio ikerketak: «Jarduera biologiko eta farmakologikoetarako landareen %10 baino gutxiago aztertu dira. Sendabide horietarako bideak galtzen baditugu, horrek ondorio negatiboak izan ditzake gure gizartean». Hala ere, horrek ez die hainbeste eragiten bertakoei, Camara-Lereten ustez: «Botika bat egiten bada, aukera txikia dago haiengana ailegatu dadin, eremu nahiko bakartuetan bizi baitira. Botikak beranduago ailegatzen dira hara».
Baina medikuntza ezagutza horiek beharrezkoak dituzte herri indigena horiek, eta, galduz gero, bertakoen ongizatea eta osasuna kaltetu daitekeela ondorioztatu du Camara-Leretek. «Amerikar eta espainiar ikerlari talde batek ikusi zuen Amazoniako amen ezagutza etnobotanikoa haurren osasun indizeekin lotuta dagoela. Amak ezagutza gehiago badu, haurrak hobeki elikatzen dira. Hori jakintza medizinalera ere eraman genezake: komunitate batek jakintza gehiago badu, komunitatea osasuntsuago egonen da, eta kanpoko dependentzia gutxiago izanen du».
Xamanaren kezka
Ezagutza horren puska txiki bat du Uldarico Matapi xamanak. Kolonbiako upichia etniako azken xamana da bera, belaunaldiz belaunaldi transmititu den jakintzaren jabe. Berari aitak erakutsi zion. Kezkaturik dago, arriskuan ikusten baitu bere kulturaren transmisioa: «Belaunaldi berriek beste kultura bati men egin diote, gaztelania ikasiz eta beraien hizkuntza galduz. Guk, hizkuntza galtzen dugunean, gure lurraldearen ordenamenduaren ezagutza galtzen dugu, zerbitzu ekosistemikoak, eta habitat naturalak eta bertako landareetatik eskuratzen ditugun onura guziak; besteak beste, sendabelarrei buruzko ezagutza».
Uldaricok azaldu duenez, sendabelarrak bi taldetan banatzen dituzte beraiek: alde batetik, belarrek sendatzeko dituzten propietateen ezagutza oinarrizkoa dago, eta, bestetik, «erabilera boteretsuago» bat: sendabelarrak erabiltzeko maila xamanikoa. «Maila xamanikoan, antzinako hizkuntza erabili behar dugu, soilik sendabelarrak nola erabili dakiten xamanek ulertzen dutena». Hori galtzen ari dela dio, eta horregatik «penaturik» dagoela.
Berak talka ikusten du mundu zientifikoaren eta beraiek sendabelarrak erabiltzeko eta ulertzeko duten modu tradizionalaren artean. «Sendabelarrei buruzko jakintza tradizionalari ez zaio garrantzirik aitortzen, ez delako dokumentazioetan eta ikerketetan agertzen», kexu da xamana. Horregatik, Uldaricok uste du orain erronka dela ezagutza batzuk dokumentatzea, tartean ingurunea erabiltzearena, belaunaldi berriak beren ikerketen eta ezagutzen protagonista izan daitezen.
Sendabelarrei buruzko ezagutzak galdu ez daitezen, dokumentazio lana ezinbestekoa izanen da, baina baita hizkuntza indigenen erabilera sustatu eta indartzea ere.
