«Literatura 'light'-a nagusitu da»

Espektakuluak, enfasiak eta abiadak irentsitako sasoi baten erdian, literaturaren sakoneko muin geldoarekin konektatzeko oroitarazle moduko bat da Pello Lizarralderekin solastatzea (Zumarraga, Gipuzkoa, 1956). Ekainean aurkeztu zuen Argiantza eleberria, eta atze samarrean sentituko luke jadanik, ez balitz bateko zein besteko elkarrizketa eskariengatik eta irakurle klubetan parte hartzeko proposamenengatik. Itzulpen bat darabil orain burutan, grabagailua martxan hasi aurretik telefonoz onartu duenez. «Atzo hogei minutu eman nituen hitz bati bueltaka». 1978an argitaratu zuen bere lehen poesia bilduma, eta zazpi eleberri eta bi ipuin liburu kaleratu ditu geroztik. 1980ko hamarkadan girotu du azken nobela, eta bideogintzaren agerpenaren ostean zinemagintzak izaniko beherakadaren hasiera kontatu du, espantu estilistikorik gabe, eta aparteko gertakaririk kontatzen ez duten 84 orritan. Lizarraldek jende arrunta erakusten du ekintza arruntak egiten.

Aldaketa handi baten lehen uneak kontatzen ditu nobelak, baina, horrekin kontrastean, langintza ezin errutinarioagoetan harrapatuta dirudite pertsonaiek. Epikaren kontrapuntuan idatzi nahi izan duzu?

Urte batzuen ondoren konturatzen zara momentuan datozen bezala hartzen dituzun aldaketa batzuk aldaketa handi baten erakusgarri zirela. Zu zinemara joaten zara, eta bat-batean ateratzen da bideo izeneko traste bat, eta pentsatzen duzu «ze ongi», baina ez zara benetan ohartzen zer ekar dezakeen horrek, eta hori maila guztietan gertatzen da. Susmatzen dira aldaketa batzuk, baina ez daukazu nahikoa elementu hori analizatzeko. Gerora, bai, esan dezakezu: [Margaret] Thatcherrekin eta [Ronald] Reagenekin koska bat estutu zen neoliberalismoa, eta orain bizi dugun hori orduan hasi zen, baina hori gero dakizu. Une hartan, badakizu lan gutxiago dagoela, baldintzak okertzen ari direla. Unean bertan ez zara ohartzen zer neurri hartuko duen aldaketak. Horregatik, txikitik egin behar da dena, ze, handitik egiten baldin baduzu, saiakera bat idatziko duzu, baina uste dut literaturak indar handiagoa hartzen duela txiki horri begiratuz gero, eta, gainera, oihartzun handiagoa duela irakurlearengan. Pertsonaia guztien tokian jartzeko aukera duzu.

Nekeza da mundu oso baten apokalipsia patetikoago irudikatzerik: hotel bateko langile bat deskribatu duzu liburuan, VHS makina bat telebistarekin konektatu ezinean, eta, aldiz, keinu horrek suntsituko du protagonistek ezagutzen duten guztia.

Aldaketa horrek eramango gaitu etxera. Ordura arte, kaleak beste indar bat zuen. Liburuak kenduta, ordura arte gozagarri gehienak ziren kalean hartzekoak, eta gero etorri zen gure baitan biltze hori, gure etxeari kasu handiagoa egitea... Dirua mugitu egin behar zen, eta entzuten ziren horrelako txorakeriak. Kapitalismoak perfektu egin zuen bere jokaldia. Oso ongi atera zitzaion. Baldintza kolektiboak hasi ziren denak hondatzen, eta hori da orain bizi duguna, eta orain koska horiek are gehiago estutu dira; zer esanik ez pandemiaren aitzakia honekin, telelanarekin eta tele-esplotazioarekin.

Muturrera heldu gara?

Ez dago askoz ere harago joaterik.

Aldaketa ekonomikoak aipatzen zabiltza, nagusiki, baina aldaketa estetiko handien atarikoa ere bada liburuan deskribatu duzun sasoia. Diseinua globalizatu aurreko mundu bat da nobelakoa, non hotel eta ostatu txiki bakoitzak bere izaera propioa eta berezitua duen oraindik, kateen menpe egon gabe.

Halaxe da. Gainera, uste dut hemen oso gaizki interpretatu zela zer den moderno izatea. Aski duzu Frantziara joatea, eta han egoera oso diferentea da. Frantziako herriak familiak eramaten dituzten hotel txikiz beteta daude. Hemen gauzak oso azkar eta oso gaizki egin ziren. Frankismoa terriblea izan zen. Esate baterako, musika. Hasi zirenean musika jartzen ostatuetan, hasi zen jartzen sekula herri zibilizatu batean jarri ez den bolumen batean. Modernitate gaizki ulertuak dakarren eromen hori da. Gauzak bere onetik ateratzea erakusteko zer izan nahi duzun, baina ez zer zaren. Nire lagun batek esaten du hemen pasatu ginela trantsiziorik egin gabe aitzurretik ordenagailura; horrelako zerbait da.

Geldotasun moduko batek hartzen du nobela osoa: motelak dira pertsonaien egiteko guztiak.

Dena saldu beharra ekarri zuen orduan hasi zen sistema berriak, eta ekarri zuen, baita ere, besteei pentsarazi beharra zure lanpostuan merezi duen zerbaitetan ari zarela. Denbora guztian erakutsi egin behar. Saldu egin behar zertan ari zaren. Sinetsarazi behar zaie besteei merezi duela eta gauza handiren bat egiten ari zarela. Ez, ez, kontxo, jaiki zara, joan zara lanera, egin duzu txukun zure lana, disfrutatu baduzu hainbat hobe zuretzat eta gainerakoentzat, eta kito. Zuk egin ongi zineman egin behar duzuna, ongi egin aretoan egin behar duzun lana, ongi egin hotelean egin behar duzuna edo soroan, baina apal eta xume. Hori, batez ere hiri giroan, bukatu egin da.

Idatzi duzun nobela ez da 90 orrira iristen, eta irakurleari egoera bat aurkezten zaio ondorio handirik erakutsi gabe. Akziorik gabe, epikarik gabe, trama historiko handirik gabe... Literatur merkatuaren bazterrera jo nahi izan duzu?

Ez da kontzientea. Beti egin ditut horrela gauzak. Natalia Ginzburgek, adibidez, oso gauza xumeak kontatzen zituen, baina konturatzen zara, bere liburuak irakurri eta gero, han inork ez dizula aizkorakadarik eman, baina labana txiki batekin ehunka zauri egin dizkizula, eta ez zarela horretaz ohartu liburua bukatu arte. Ez dago gorabehera handirik, ez dago dramarik, ez dago hilketarik... Batez ere, paroxismorik ez dago, eta ez dago gezurrik. Sentimendu onetan oinarrituta dauden liburuek kontsolagarria ekartzen diote irakurleari, baina kontsolagarriak ematea ez da niri interesatzen zaidana. Mainstream-eko literaturak, ez guztiak baina normalean, sentimendu on horietan izaten du oinarria, eta helburua kontsolagarria izaten da; azken batean, denbora-pasa. Hori ere zilegi da. Nahi duenak egin dezala, baina nik ez irakurle gisa ez idazle gisa ez dut horrelakorik nahi.

Horri buruz ari zara light literatura aipatzen duzunean?

Bai. Literatura light hori nagusitu da. Astero joaten naiz liburu dendetara, eta han askotan entzuten dut zer eskatzen duen jendeak, eta euskaldunen artean ere berdin. «Halako irakurri nuen, eta asko gustatu zitzaidan, ze polita». Niri, polita entzuten dudanean, tripak mugitzen zaizkit. Polita. Saltzaileak, noski, badaki zertaz ari den, eta badaki zer eskaini behar dion, ze hor badago hari komertzial logiko bat.

Agian, 80ko hamarkadan idazten hasi zineten idazle multzo handi horretako kideek esperimentazio handiagoko eta estetika erradikalagoko proposamenak egiten zenituzten? Ardatza mugitu egin dela uste duzu?

Bai, horretan ez daukat inolako zalantzarik, eta okerrena da gazteenek ez dituztela irakurri: [Bernardo] Atxagarenak segur aski bai, baina ez [Ramon] Saizarbitoriaren edo Joxean Agirreren eta beste batzuen gauzak. Horiek erabat oharkabean pasatu dira. Egin dena ezagutzen ez baldin baduzu, nola berritu dezakezu ezer? Musikan ere askotan gertatzen da hori: «Blues bat egin behar dut», esaten dute. Baina nola, ez badituzu entzun bluesman zaharrenak eta ez badakizu zer egin zuten? Haiek entzun eta oso modernoak dira oraindik ere, eta gerokoak haien imitazioen imitazioakizan dira. Eta guk, gainera, ez daukagu halako produkzio ikaragarri bat, eta gure nolabaiteko klasikoak ezagutzea ez da hain zaila, baina nik susmoa dut gazteenek ez dituztela irakurriak horiek, eta pena handia ematen dit. Ze, bai, sasoi hartan ausardia bat bazegoen, bazegoelako grina bat gainerako literaturgintzen pare egoteko, eta horrek gauza on asko ekarri zituen. Orain lehen aipatu dugun homogeneizazio horretan erori gara, eta gainerakoek egiten dutena egiten dugu. Izan da berdintze bat, eta korronte estetiko batzuei men egite bat. Zorionez badago hortik ateratzen den jendea ere: ez gaude okerrago; hobeki ere ez.

Kultuzko egilea zara. Publiko zabalago batengana iristearen falta sumatzen duzu?

Ez dakit zer den kultuzko idazle izatearena, hori hasteko, baina beti zorte handia izan dut. Ez dut argitaratzeko arazorik izan sekula, eta jarraitzaileak ere izan ditut. Hori gauza handia da. Zorte handia izan dut bai Pamielan, bai Ereinen ere. Oso ongi tratatzen naute editoreek. Ez nuke sekula onartuko esaterik kentzeko orri hau edo moldatzeko hura; eta ez nuke onartuko, ez harroa naizelako, baizik eta asko kostatzen zaidalako. Eman dezagun urtebete kostatu zaidala idaztea, ba, ni neure buruaz aspertu egiten naiz; ikaragarri aspertzen naiz. Ez dut sekula irakurtzen idatzi dudana. Nahiko lan hartu dut urtebete horretan, gero norbait etortzeko esanez hau aldatzeko edo pertsonaia hori hau edo bestea. Ez nago horretarako, nazka-nazka nagoelako nik idatzitakoarekin. Baina horrelakorik sekula ez dit inork esan, eta argitaratu dizkidate nik utzi ditudan bezala. Lehenengo edizioak beti ongi saldu dira; esan nahi dut, baditudala jarraitzaile batzuk, eta haiek erosten dituztela.

Izenik aipatu gabe, baina Euskal Herriko paisaia guztien bilduma bat ere bada liburua. Badaude industrialdeak, kostako hiriak, Nafarroa hegoaldekoak diruditen mahastiak... Ordea, zuk eskaintzen duzuna baino nabarmen murritzagoa izaten da euskal paisaiaz eman ohi den irudia.

Ba bai, eta oso inportantea da hori. Nik oso ongi ezagutzen dut iparra, han jaio nintzelako, baina askoz gogokoagoa ditut aspaldi honetan hegoaldea eta trantsizioko guneak. Oso ezagun ditut, ibiltzera joaten naiz oso maiz, eta oso maiteak ditut, eta konturatzen naiz irudi topikoak indar handia duela gure herrian ere, eta jendeak ez duela gure Euskal Herri anitz hori ezagutzen; eta literaturan ere oso gutxitan agertzen da. Hemen egutegiko joera bat dago. Mendi elurtu horiek, Pirinioak, teilatu zorrotz horiek... Euskal Herrian, berdearen hipertrofia eta mitifikazio bat dago. Nik ere gogoko dut berdea, hor jaio naiz eta badakit zer den, baina trantsizioko paisaia hori zoragarria da; neurri batean, anitzagoa ere bai, eta, horiek ere nireak direnez, horiek ere kontatzea gustatzen zait.

Apustua argia da zure kasuan: pertsonaiak egiten ari direna zehatz kontatuz agerrarazten duzu haien barne mundua.

Oso inportantea da hori. Gako batzuk markatu behar dira beti, baina hutsune batzuk utzita ere bai. Oso ongi neurtu behar duzu zein diren gutxienekoak, eta noraino iritsi zure kontakizunean edo deskribapenean, ze, bestela, arrastorik gabe utz dezakezu irakurlea. Baina iruditzen zait kanpotik eginda eta ezer markatu gabe eman ditzakezula gako horiek, eta irakurleak aterako dituela bere ondorioak. Oso oreka zaila da, baina iruditzen zait merezi duela arriskuak. Niretzat porrot bat litzateke esatea «ez-dakit-nor triste dago». Hori da literaturan porrot egitea. Beste era batera adierazi behar duzu.

Liburuan deskribatzen den porrota, hain zuzen, porrotik aipatu gabe deskribatzen da.

Dena zuk esaten baduzu, zer uzten diozu irakurleari? Horregatik, ideietatik edo ideologiatik egindako literaturak asko murrizten du dena, eta, neurri batean, hil egiten du esan nahi duzun hori. Ideietatik egindakoak arrisku latzak ditu, literatura psikologikoak ere badituen bezalaxe. Narrazio klasikoak oso ongi daude, gozatzen ditugu, eta hor daude, baina batzuetan ahaztu egiten zaigu geroztik etorri dela barne isuriarena, etorri dela zinema, etorri dela diziplinen arteko nahasketa; eta guk ezin ditugu kontatu gauzak garai batean bezala: beste baliabide batzuk bilatu behar ditugu. Ez dakit zentzu handirik duen narrazio klasikoak imitatzeak. Horrekin ez dut esan nahi pitokeriak egin behar direnik abangoardiaren izenean, ze hor normalean hanka sartzen duzu. Adibidez, azken urteetan gehiegi entzuten diren gauzetako bat da urratzearena. Aldaketa ez da kontzientea inoiz. Niri grazia egiten dit zenbait idazle entzuten ditudanean esanez zenbait estilo dituztela: baina, baina... zure den estilo bat lortzeko bizitza oso bat beharko duzu eta!

Marketinaren sasoia da.

Bai, eta, alde horretatik, oso garai alua da. [Gesualdo] Bufalinok uste dut hori proposatu zuela: «Idazle lagunok, ez dakit zer irudituko zaizuen, baina denok isilduko bagina urtebetez eta ezer idatziko ez bagenu?». Bada, segur aski, irabaziak izango genituzke.

Eta inork jarraitu al zion?

Ez! Eta berak ere ez dut uste; handik gutxira hil zen, baina segur aski ez. Ez genion kasurik egin.