«Pandemiak agerian utzi du pertsonen arteko lotura sozialen disoluzioa»

Antropologoa eta pedagogoa da Melania Moscoso (Bilbo, 1974). Zientzia Politikoetako doktorea eta Filosofia Institutuko ikerlaria ere bada, CSIC Espainiako Zientzia Ikerketen Kontseilu Nagusian. Izurrialdian, antropologoak begirada zorrotzez egin dio so pandemiak gizartera ekarri duenari, eta, behaketa erne horretan murgildurik, ez dira gutxi ondorioztatu dituenak: beldurra izan du aztergai nagusi, batik bat. Izua zerk eragiten duen galdetuta, Moscosok argi du erantzuna: «Heriotza dago beldur guztien oinarri-oinarrian». Edonola ere, izuari ez ezik, bakardadeari ere erreparatu dio ikerlariak. Dioenez, pandemiak agerian utzi baitu pertsonen arteko lotura soziala ahula dela, «guztiz».

Hamasei hilabete joan dira birusa Euskal Herrira ailegatu zenetik. Iragan den denbora hartu, eta beldurra aztertu duzu. Zergatik?

Ikusi nuenak arreta piztu zidan. Izan ere, pandemiak oso agerian utzi du herritarron beldurrak oso antzinakoak direla, betikoak. Mende batzuk atzera eginez gero, erraz ikusiko genuke ez dagoela hainbesteko alderik orduko eta egungo beldurren artean. Alde batetik, bistan da kutsatzeari diogun izua, zer esanik ez izurrite honetan. Gainera, debekuei ere badiegu izua, eta, Emile Durkheim soziologoak zioen bezala, debekuek bi alderdi dituzte. Batetik, izurrialdiko muga asko profanoak dira, birusari kontra egiteko neurri asko zientziak gidatutakoak baitira, eta, horiei dagokienez, zalantzarik ez da oso neurri eraginkorrak direla birusa ez hedatzeko. Era berean, profanoak dira txertoak eta maskarak, eta ezinbestekoak dira izurritean. Baina, bestalde, Rene Girard mitologoak zioen kutsatzea mitema bat zela, haren alde mitologikoa agerikoa baita. Fikzioari begiratzea besterik ez dago hori ondorioztatzeko. Liburuetan eta pelikuletan makina bat aldiz ateratzen da kutsatzearen gaia. Alde horretatik, kutsatzeari diogun beldurra zientziak berak ere kontrolatu edo sendatu ezin duen zerbait da, eta horretara zuzendu dut begirada.

Oro har, herritarrek sentitu dute inoiz COVID-19aren pandemian adinako beldurrik?

Izurria guztiz globalizatua izan da, eta pentsatzekoa da birusak mugarik ez duela ikusteak gogortu egiten duela izua. Gainera, beldurrak indar handiz hartu du gizartea, eta, nire ustez, hori gertatu da, batik bat, hilabete hauetan guztietan heriotzak presentzia handia izan duelako. Izurritearen lehenbiziko hilabeteetan bereziki. Hein handi batean, normala iruditzen zait horrela sentitzea.Gogora dezagun, adibidez, birusak sekulako agerraldia izan zuela Gasteizen, izurria lehertu berritan. Ezusteko handia izan zen.

Zer da beldurra, zehazki?

Beldurra esaten zaio zure bizitzako esparruren batean zerbait kolokan sumatzen duzunean sentitzen duzunari, zure egoera edozein izanik ere parez pare mehatxu bat ikusten duzunean sentitzen duzunari. Begiak izurrialdiko bizipenei zuzendurik, aise ikusi dugu askok beldurra sentitu dutela kutsatzeko arriskuagatik; hori izan da mehatxu nagusia. Hari dagokionez, XIV. mendean izandako prozesu ia berdinak gertatu dira berriki. Ondoan dugun pertsonak kutsatu egingo gaituela pentsatzeak eragiten duen sentimendua barren-barrenean sentitu dugu askok eta askok. Hurbilekoak arriskutzat jo ditugu, eta, hala, elkartasunaren funtsa irauli egin da, nolabait.

Pandemiak hainbat gorabehera izan ditu azken urte eta erdian. Beldur erauntsia noiz izan da handiena?

Boladak izan dira, eta, jakina, nork bere modura bizi izan du gertatutakoa. Nolakotasunari dagokionez, izurritearen hasieran beldurrak lotura oso estua zuen ukimenarekin. Gero, baina, gaitzaren transmisio bideak zein diren aztertu, eta ikusi zen airearen bidezko kutsatzea nabarmen arriskutsua zela. Horregatik, beldurra bizitzeko modua ere aldatu egin zen. Eraldaketa kasik etenik gabekoa da. Halaber, talde zaurgarrien artean aski indartsuagoa izan da sentimendu hori.

Kutsatzeaz gainera, zerk eragin du beldurra izurrialdian?

Herritar batzuk bizimoduarekin zerikusia duten mehatxu batzuengatik egon dira beldurtuta: lana galtzeko beldurra, ondorio ekonomiko lazgarriak sufritzeko arriskua hurbil sentitzea... Mehatxu ugari izan ditugu aurrean. Edonola ere, beldurra zernahik eragina izan daitekeen arren, funtsezko beldurra heriotzarena da. Beldur mota guztien atzean dagoena heriotza da.

Zergatik hartzen du guztia heriotzak?

Apenas dugun trebeziarik heriotzari buruz hitz egiteko, gai horri aurre egiteko. Azken batean, ez dugu inolako abileziarik mundu sakratuan murgiltzeko, eta pandemiak oso agerian utzi du hori. Ez dakigu gai tabuei aurre egiten, eta, are gehiago, hori hala dela onartzen ere ez dakigu; gabezia asko ditugu horretarako. Erreminta eta gaitasun asko ditugu faltan.

Zerk ekarria da gabezia hori?

Heriotza asko ezkutatu da. Pentsa: hildakoak ez daude hirietan, hilerriak hiriaren erdigunetik urrun izaten dira gehien-gehienetan. Gaur egungo hilerriak ez dira garai bateko nekropolien antzerakoak, eta beilatokiak igarobideetan kokatutako eraikinetan ditugu jarriak. Gure hurkoak han agurtzen ditugu, ez-toki batean, Mark Augek esango lukeen bezala. Historiarik gabeko lekuak dira, tramite hutsak.

Hala moduzko espazioak izan arren, jende askok zama handia sentitu zuen joan den udaberrian horiek erabiltzeko aukera ukatu zitzaionean. Erritu horiek ukendu ere badira, ezta?

Bai, zalantzarik gabe, eta, hori dela eta, heriotza baten ondoko dolu prozesua nabarmen ilundu da pandemiaren eraginez. Horrek ere beldurra ekarri du, jendeak ez baitu bizi nahi halakorik.

Izua sentitzea beti da txarra?

Ez, funtzionala ere bada, neurri batean. Kontua da beldurraren parte bat kontrolatua izan daitekeela, zientziak ematen dizkigun azalpenei esker, adibidez. Beste batek, ordea, antzinakoagoa denak, ihes egiten digu.

Bada izua hauspotu duenik?

Hainbat faktorek eragin dute. Egia esan, udaberrian kaleak guztiz hutsik ikuste hutsa jadanik bada irudi ile-lazgarria. Ezezaguna zaigun guztiak izutzen gaitu ia. Ahal bezala aritu gara.

Beldurrik ez duena ez al da are babesgabeago?

Bai, hala da zentzu askotan. Izan ere, zenbaitetan, beldurra sentitzeak ardura dakar berarekin. Halere, ardurari dagokionez, hainbestetan eskatu diguten zuhurtziari so, ezin dugu ahaztu biztanleria beldurrarazteak erabilera estrategikoa izan dezakeela zenbaitetan. Populazioaren egoera emozionalean eragitea oso eraginkorra da gauza batzuetarako.

Egin da halakorik azkenaldian?

Dudak ditut. Beharbada, hori gertatu denetan ez da guztiz kontzienteki egin, baina bada kasurik. Adibidez, askotan, herritarrei leporatu zaie berez erakundeen edo instituzioen ardura ziren gauza askoren errua. Dena norbanakoen erantzukizuna balitz bezala hitz egin da maiz.

Berriki, pandemiari buruzko hiztegi filosofikoa argitaratu duzu, beste zenbait aditurekin. Bakardadea landu duzu. Zergatik?

Iazko udaberriko etxeko konfinamenduaren ondotik, landa lan txiki bat egin nuen Madrilen. Hartan, argi ikusi nuen jende asko bakar-bakarrik zegoela. Bakardadea oso pil-pilean dago, eta, noski, ez naiz ari bakardade fisikoaz. Jende asko dago kapital sozialik gabe bizi dena: premia bat dutenean, ez dute norengana jo, ez dute laguntza nori eskatu, ez dira deusen parte sentitzen. Ez da soilik pandemiak ekarri duen zerbait; lotura sozialen disoluzioa aspaldi hasi zen gurean, baina orain bistan gelditu da, oso nabarmen.

Kontrara, batzuek esan dute pandemiak indartu egin duela talde sentimendua. Gezurra da?

Goiz da hori esateko; beharbada, hemendik urte batzuetara izango da hori baieztatuko duen historialaririk. Oraingoz, baina, ez da posible. Edonola ere, pandemia estres-test bat izan da, ezusteko azterketa bat, eta kale egin dugu gauza askotan. Bistan gelditu da pertsonen arteko lotura sozialak izugarri ahulak direla eta apenas dela komunitate sentimendurik. Hamarkadak dira gizarteak joera hori hartua duela. Norbanakoak gara, eta ez gara ezeren parte.

Ohartarazpen bat ere egin duzu bakardadeari buruz: ez da erromantizatu behar. Huts egin da horretan?

Bai. Bi kontzeptu nahasten ditugulako gertatu da, besteak beste. Batetik, existitzen da pribilegiozko bakardadea. Batzuek hori desiratzen dute, baina, egia esateko, gutxi batzuek dute hori egiteko bizi baldintza aski onik. Pertsona horiei posible zaie ingurukoez arduratu behar ez izatea eta soilik beren interesei erreparatzea. Picasso margolariak hori egin eta defendatzen zuen, zioenez hori behar baitzuen sorkuntza artistikorako. Bestalde, bada beste bakardade mota bat: lotura sozialen faltak ekarritakoa. Askok hori bizi izan dute pandemian, eta are nabarmenagoa da zenbait pertsona taldetan: adinekoengan, desgaitasunak dituztenengan, erietxeraturik edo espetxeraturik izan direlako denbora tarte batez gizartetik urrun izan diren horiengan... Hori ezin da erromantizatu.

Bakardadean ere pozik egoteko eskatu zaio jendeari?

Are gehiago, Picasso bat izateko eskatu zaigu, sekulako produktibitatea edukitzeko. Ordea, inork ez digu eman horretarako kapaz izateko baliabiderik. Hori tranpa bat da, engainu bat, eskakizun maltzurra, eta, era berean, kontrako eragina duena. Ez bazara horrela jokatzeko gai, errudun sentiarazten zaituzte, eta eskatzen dizute animatzeko, nahi duenak beti omen duelako horretarako aukera. Baikortasun krudela da, eta pandemian izugarritan gertatu da. Itxialdian oso agerikoa izan zen, baina oraindik ere ikusten dugu haren zantzurik.

Bihar: Txema Ramirez de la Piscina, komunikazioan aditua.