Garazi Arrula: «Ematen du, garaiarekin bat, trantsituan gaudela denok»

Hiru hankako lan mahaia da Garazi Arrularena (Tafalla, Nafarroa, 1987): editorea da, itzultzailea, eta idazlea. BERRIArekin elkartu aurreko egunak Turinen (Italia) igaro ditu argitaletxetik, eta bere ipuin liburu berriaren inguruko bi elkarrizketa ditu biharamunean. «Orain larru bat jantzi, orain beste bat jantzi ibiltzen naiz». Sei urteren ostean jantzi du ostera idazle larrua, kanpora begira bederen, eta aitortu du horrek dakarren «fokua» ez zaiola beti erosoa. «Batez ere elkarrizketetan; oso zaila egiten zait jakitea zenbat kontatu. Ez dut baldintzatu nahi irakurketa, eta oreka zaila egiten zait».

Zortzi dira Lurraz beste-n bildu dituen ipuinak (Txalaparta), eta desplazamenduaz ari dira denak, izan afektiboak, izan profesionalak, izan geografikoak. Iratxe Retolazak editatu du lana, eta inguruko irakurle batzuei ere pasatu zizkien bina ipuin aurrez egileak. Ez da ohikoa keinua. «Agian ez, baina lehen liburuko eskertzetan ere bazeuden irakurle klubetako kideak. Nik anitz ikasi dut hor, eta iruditzen zait aitortza bat dela». Horietara itzultzeko gogoz da orain. «Hori bazait gustagarria, parez pare egotea irakurlearekin, interpretazioak erkatzeko».

Sei urte dira Gu orduko hauek lehen liburutik, eta urtebete Sylvia Plathen Beirazko kanpaia itzuli zenuenetik. Nola sortu dira ipuinok tartean?

Tartean egon dira, baita ere, tesia, 80 bat libururen edizioa... Baina ez zait iruditzen lehenengotik hona denbora tarte luzea pasatu denik. Beti ditut ideiak buru atzean, eta orain adar bat, orain beste bat jarriz joaten naiz, habia egiten duten arte. Orduan hasten naiz zurian beltz idazten. Ordenagailu aurrean lehen ipuinarekin 2020aren hasieran jarri nintzen, eta hiru bat urteko lana hartu du liburuak.

Aspaldiko ideiaren batek hartu du lur lan honetan?

Bai, bai. Odolaren eta esnearen irudiak, adibidez, hamabost bat urte ditu [Zu zara nagusia ipuinekoa]. Urteetan eraman dezaket irudi bat, esaldi bat nirekin, eta elikatuz noa noizbait horrekin zerbait egin dezakedalakoan. Ez beti, hala ere.

Deserrotzearen ideiak lotzen ditu ipuinak. Nola ikusi zenuen hortik eraiki zenezakeela liburua?

Laugarren ipuina idazten ari nintzela ohartu nintzen horretaz ari nintzela. Hortik aurrera, ez dakizu zenbateraino egiten duzun zuk lotura edo badagoen ja, baina, azkenean, guztiak biltzeko jartzen diozun lazo bat da hori. Liburua aurkezteko egin behar duzun diskurtsoa bederatzigarren ipuin bat da, eta, parte handi batean, gero egiten den narratiba bat da.

Idazkera oso zehatz eta aberatsez eratu dituzu istorioak, erritmo handiz. Berridazketa lan handiaren erakusle da?

Bai, asko berrirakurtzen dut, baina egiturazko aldaketa gutxi egiten ditut; gehiago dira hitzak eta. Garaiari eta tokiari oso lotuta dauden ipuinak dira, eta, horretarako, nik ikusi egin behar ditut pertsonaiak, ukitu, usaindu. Asko ezaugarritzen ditut: noren alde bozkatzen duten pentsatu, zer lotura duten erlijioarekin, zer haurtzaro izan duten... eta horren hamarren bat ere aipatuko ez badut ere ipuinean, horrela bakarrik jantzi ditzaket keinuz eta hitzez. Espazioekin ez dut halako lanketarik egiten, baina esan beharrean «sofa batean eserita zegoen», jakin behar dut nolakoa den sofa. Irakurle modura, estimatzen dut hori, eta imajinatzen dut hortik ere badatorkidala. Lehenengo liburuarekin Harkaitz Canok esan zuen nabaritzen zela itzultzaile baten liburua zela, eta momentuan esan nuen, «bah!».

Bati baino gehiagori otuko zaio agian. Nahiago duzu ez lotzea?

Ez da hori. Orduan ez nuen jakin nondik hartu, baina orain ikusten dut zehaztasunerako joera egon daitekeela atzean. Azkenean, itzulpenean nahitaez jo behar duzu konkreziora. Jatorrizkoan agertzen bada «belusezko oihal iledun gorrikara», ezin duzu jarri telazkoa zela eta gorria. Begia egina duzu horretara. Nik zerbait eman nahi badut, ez dut ikusten soilik gorria dela: ñabardurak ere ikusten ditut. Pertsonaia batek nola jaten duen kroketa bat, edo garagardo bat edo Aquarius bat edaten duen astegun batez eguerdiko ordu batean, horrek zerbait esaten du, eta aberasgarriagoa zait zuzenean esan beharrean beste modu horretan ematea.

Askotariko tonuak daude ipuinetan, baina irudipena da, bere grisekin, begirada kariñoso bat gailentzen dela, batik bat liburua ireki eta ixten duten ipuinetan. Berariaz egindako zerbait izan da?

Igual samurtasuna da, ez? Banekien zer ipuinekin hasi eta zeinekin bukatu nahi nuen, eta bietan badago samurtasuna. Besteren batean ere bai, baina ez nuke esanen gailentzea nahi nuen tonu bat zenik. Bai nahi nuen gauzak ez zitezela izan zuri edo beltz. Saturazio bat kontatzera bazoaz, edo harreman gatazkatsu bat, ezin diozu kontakizunari beti hor eutsi. Dena ez da beti gatazka, eta oreka hori bai, bilatu dut: kontrapisua. Azkenean, guztietan baldin banabil deserrotzeez, barruko pitzadurez... hor katakrak bat dago, eta halakoetan ez da dena txarrerako.

Felicidad ipuinean honela diozu, esaterako: «Horixe aldatuko zen agian: duela hogei urte, dena zen bihar, eta gero eta gehiago da atzo. Ez dela egia esanen didazu, ohituraz batez ere, eta aunitz eskertzen dizut kontrapisua egitea, hori ere bada maitasuna».

Uste dut ez hitzetan ez ekintzetan ez dagoela muturreko gertakaririk, ez dagoela brilli-brillirik. Tarteko pitzadurak dira, eta igual badago kariñoaren bilatze bat, oso kontzienteki egin ez badut ere. Haustura bat badago, izan dena delakoa, ezer ez da hor bukatzen. Etxeak eta espazioak habitatzen diren bezala habitatzen ditugu pertsonak, eta habitatze horretan, nahiz eta puska bat konpartitu, arrasto bat geratzen ahal da, eta gehienetan da samurtasunez.

Ekintzak bezala, pertsonaiak ere arruntak dira, edonork izan ditzakeenak inguruan. Duela hilabete batzuk, BERRIAn, Sara Mesak zioen eredu errealetatik abiatu eta haiengandik desitsasten hasten direnean bihurtzen direla pertsonaiak interesgarri. Bat zatoz?

Ez dakit ni ez ote naizen abiatzen izateko modu orokorragoetatik. Neurri batean bai, batetik eta bestetik hartzen duzunarekin egiten duzu collagea, eta hortik eraiki. Baina nik ezin dut ikusi nire pertsonaia batean ehuneko ehunean nire inguruko norbait. Ezin dut esan: «Hau ez dakit nor da». Dibertitzen naiz pertsonaiak eraikitzen, eta batzuk oso presente ditut. Hala ekarri ditut, adibidez, aurreko liburuko Uxue eta Andrea hona. Sentitzen nuen haien laguntasunak ematen ahal zuela gehiagorako. Ipuin batean haien bizitzako puska bat hartzen duzu, baina galdera geratzen zaizu: zer gertatuko zitzaien gero?

Suma daiteke testuinguru orokorraren gaineko kezka ere ipuinen atzean. Abiadura handiko garai batean, nolakoa den egiaz gaur jendeari eusten dion lurra.

Bai, badago hori. Garai likido hauetan zeintzuk diren gure heldulekuak, ez? Garai batean, erlijioari loturiko fedea zen; gero, beste fede batzuk egon dira, askapen prozesuari lotutako borrokarena, edo beste batena izanen da egiazko lur fisikoa, bere herria zenarena eta gaur ja ez dena, migrazio fluxuengatik, eta abar. Azkenengo ipuinean, agertzen da nola entzuten duten notizia bat desagertu den iceberg batena. Hori ere bada espazioarekiko lotura. Espazioak izan daitezke egiazko zimenduak, baina aldatzen direnean, zer? Zeri heltzen diozu?

Natalia Ginzburgen hitzok datoz, hain justu, liburuaren hasieran: « [...] Garai bateko ziurtasun oro erauzi egin ziguten eta fedea ez da sekula izan gainean lokartzeko moduko zerbait».

Bai, gaurko azelerazio bizitza honetan ematen du oraindik eta helduleku gutxiago dugula, baina, aldi berean, betidanik datorren sentimendu bat da. Simone Weilek ere idatzi zuen sustraitzea dela sentimendurik indartsuenetako bat. Sustraitzea ez leku fisiko batean, baizik eta komunitatean, fedean, helburu politiko batean... Baina izan daiteke bikote harreman batean ere, horren inguruan jartzen duenean norbaitek fedea.

Horren gaineko ardura batez ere idatzi duzu liburua?

Gaurko gizartean kokatzen baditut ipuinak, kosta egiten zait ez egitea pertsonaia sozial bat, egungo problematika, beldur eta zalantzekin moztea. Alde horretatik, ipuinak oso lekutuak dira, baina, aldi berean, bakardadeaz ari naiz, deserrotzeaz... gauza unibertsal eta atenporalez. Ematen du, garaiarekin bat, denok gaudela pixka bat trantsituan orain. Eta iruditzen zait pertsonaia hauek ere trantsitu batean daudela; trantsitu bat ez dakizuna oso ongi nora eramango zaituen. Ezaguna zenuen hori ez dago, baina «orain zer?» horrek aukera ematen du luberritzeko ere. Modu batean, zu zeu ere berritzeko.

Pertsonaiak lanbasa eskuan agertzen dira, autobusean, ginekologoaren itxarongelan, kanpinean... Antiliterariotzat har daitezkeen espazio horiek zaizkizu emankorrenak idazteko?

Espazio arruntetan gertatzen dira egiaz gauzak. Oso espazio bereziak oso gutxitan izanen ditugu eskura, eta ez dakit zenbaterainoko aukera ematen duten zeure burua hor ikusteko. Esatera nindoan irakurtzerakoan ere horretara jotzen dudala, baina ez, irakurtzerakoan gauza urrunagoetara jo dezaket. Jane Austenek eramaten ahal zaitu liluragarriagoa den leku batera, berdin Mary Shelleyren Frankenstein-ek, eta oso gozagarria eta zilegia da, baina nik enpatia gutxiago senti dezaket. Gaur Iruñean adin jakin bat duen norbaiti gertatzen zaion zerbait kontatuta, interpelazioa handiagoa da niretzat.

Bistan da hautu hori: Iruñeko auzoak ageri dira, Nafarroa erdialdea... Gertukoa zaizun paisaia.

Bai, eta ez dakizu zure gaitasunek edo mugek jartzen zaituzten hor. Ni ez naiz irudimentsua, ez daukat memoria ona, baina behatzailea banaiz, eta agian hori esplotatzen dut. May Ayimek esaten du: «Ahal duguna egiten dugu uzten diguten horretan».

«Abrefazil», «en plan» eta gisakoak ere deigarri egin daitezke ipuinetan. Zuzentasuna noraino da kezka literaturarako?

Bada kezka, eta horregatik izan du zuzentzaile bat liburuak [Amaia Apalauza]. Baina ez hainbeste abrefazila bezalakoengatik. Literatura da daukagun espazio libreena halakoetarako. Ni horrek beldurtzen ninduen pixka bat nazio ikuspegitik, egonen zirelako irakurleak ez dakitenak abrefazila zer den. Iruditzen zait hori gero eta barneratuago daukagula. Eta lexikoa ez da okerrena, egiturak baizik. Ortzaizen (Nafarroa Beherea) egon nintzen aurrekoan, eta galdetu nien ea oso Hegoaldekoa iruditu zitzaien. Tamalez hala da, kulturalki espainolak gara, eta hori bada kezka bat niretzat.

Forma aldetik, ugaria da bilduma: eszenaka kontatu duzu, atzetik aurrera, lehen, bigarren eta hirugarren pertsonan...

Aipatu didaten arte ez nintzen kontziente horretaz. Ez dut bilatu ugaritasuna. Bai erreparatu diot aldiro formari, nondik kontatu, zer ahotsetatik. Eta azkenengoan, forma bera bazen helburu, baina gainerakoetan, kontatu nahi nuena zehaztu, eta forma istorioaren mesedetan jarri dut.

Idazteaz gain, edizioan eta itzulpenean jarduten duzu. Nola bizi duzu uztarketa?

Iruditzen zait nahiko bereizita ditudala jardunak. Orain larru bat jantzi, orain beste bat jantzi ibiltzen naiz. Espazio aldetik ere bakoitza egiten dut modu eta leku batean. Idazten ahal dut hor [etxeko egongelan parean duen larru beltzeko besaulkia seinalatu du], ordenagailua magalean dudala, baina itzuliko dut mahaian, eta editore nabilenean bulegoan izanen da. Interferentzia beti da kanpotik, elkarrizketak edo aurkezpenak direla.

Gehiago itzultzearen edo idaztearen falta sumatzen duzu?

Itzulpen lan luze bat ordu asko dira, eta bat bukatzean, kostatzen zait berriz bat hartzea. Haurrentzako liburu batzuk bai, hartzen ditut; hala ez zait herdoiltzen eskua, eta oso polita da. Idazketa jarraituago egiten dudan zerbait da.

Editore modura, zein da orain arteko balantzea?

Orain hasi naiz seguruago sentitzen. Ez dago prozesu bat berdina, baina uste dut gutxi gorabehera kontrolatzen dudala ja ezustekoen eta gerta daitezkeen gauzen katalogoa. Baliabideak ere direnak dira, eta ibilbide bat duen argitaletxe baten barruan ari zara; ez zara zu. Niri editoretzak eman dit itzulpengintzak ere eman didan zerbait, eta hori da irakurtzen ikastea. Neure buruarekin gehiago fidatzen naiz orain esateko «hau bai, baina honela», «hau bai, baina zer moduz honela», edo esateko «hau ez». Jakinda okertzen ahal zarela eta okertzen garela. Editoretzak ematen dizun perspektiba bada neurrian hartzea ere zer den liburu bat ateratzea, eta zer talde lan dagoen atzean.

Idaztean, ipuingile zara garbi?

Bai, bai. Gaur egun, sinopsiak idazten ditut [barreak]. Baina bai. Hor aurkitu dut nire neurriko jantzia.