«Plebiszituan galdu arren, atzera-bueltarik ez duen egoera batean kokatu gara»

«Doluan». Hitz horrekin hasi du elkarrizketa Maria Elisa Quinterosek (Talca, Txile, 1981), zer moduz dagoen galdetuta. Biltzar Konstituziogileko bigarren presidentea izan da. Elisa Lonconen lekukoa hartu zuen urtarrilean, eta Gabriel Boric Txileko presidentearen eskuetan utzi zuen konstituzio proposamenauztailean. Mandatua bete zuen. Ez da nahikoa izan, ordea. Txiletarrek atzera bota zuten proposamen hori joan den irailaren 4ko plebiszituan. «Prozesuaren parte da: batzuetan historiak bi pauso egiten ditu aurrera, eta bat atzera. Eta jarraitu egiten du».

Quinteros lehen zuen lanbidera itzuli da orain: odontologian lizentziatua da, baina 2015etik ingurumen epidemiologian aritzen da lanean. Agenda betea izaten jarraitzen du, eta Txilen 07:30ak direnean jarri du elkarrizketarako hitzordua; kongresu bat du gero. Nekatuta nabari zaio. Konstituziogile independentea izan da. 2021eko maiatzean hautatu zuten, baina lanean lehenago hasi zela dio: 2019ko matxinada sozialean. «Oso lan trinkoa izan da».

Zerk egin du huts?

Asko pentsatu dut egun hauetan. Kausa asko egon dira. Goiz da oraindik balantze oso bat egiteko, baina antzeman daitezke zenbait arrazoi jada. Uste dut ez genuela jakin egoeraren analisi oso bat egiten, batik bat gutxien politizatuta dauden sektoreena. Txilen indibidualismoa oso indartsua da, sistema neoliberalaren ondorioz, eta kosta egiten da proiektu kolektibo baten gisara pentsatzea. Bakoitzak bereari begiratu behar diola irakatsi digute, ikasteko, osasun arreta izateko...

Zeintzuk dira beste kausak?

Zigor boto bat egon da. Sistema politikoari kritika bat. Jendearen begietara, konstituziogileak politikari bilakatu ginen, eta, nahiz eta Kongresuaren gastuaren hamarrena izan dugun, politikan aberastu nahi zuten pertsonen gisa ikusi gaituzte. Oso mesfidatiak gara, Txilen izan ditugun ustelkeria kasuengatik.

Gainera, derrigor bozkatu behar izan denez, politikan interesik ez duen jendeak ere bozkatu du. Ni bozkaleku batean egon nintzen, eta gizon batek zer bozkatu behar zuen galdetu zion hauteskunde mahaiko bokala zenari, eta beste batek esan zuen berak dirua nahi zuela.

Albiste faltsuen eragina zenbatekoa izan da?

Gezur asko esan dira, eta Txilen dauden estereotipo kontserbadoreak indartu dituzte, nazionalismoa bultzatuz: pentsioak eta bandera galdu behar zirela esanez, besteak beste. Jendeak mehatxu gisara ikusi du proposamena, eta masa psikologian gauza negatiboak ezartzen direnean zaila da horri buelta ematea. Guk dena izan dugu kontra. Ez ahaztu gobernuan Sebastian Piñera zegoenean sortu zela Biltzarra; asko zaildu zigun lana. Eskuinak lehen egunetik prozesuari zilegitasuna kentzeko estrategia izan du indarrean. Tokiko hedabideetan ere ikaragarria izan da konstituzio berriaren kontrako propaganda. Beldurra zabaltzen zuten.

Konstituzio proposamena transformatzaileegia izan da?

Ez zait iruditzen. Dauzkagun beharrak uztartzen ditu. Baina prozesua oso azkarra izan da, eta ezin izan diegu herritarrei parte hartze handiagoa eman. Ezin izan dugu pedagogiarik egin herritarrekin. Eta hori beharrezkoa zen, hezkuntzan arrakala handia baitaukagu: jendeak nahastu egiten ditu gobernua eta estatua, subiranotasuna, nazionalitatea eta herritartasuna... Eta jatorrizko nazioekin zerikusia zuten gauza guztietan arrazakeria ere egon da.

Oso garantista zen konstituzioa. 388 artikulu zituen. Azkenean, gehiegi izan dira agian?

Bai, agian. Baina jarri zizkiguten baldintzak halakoak ziren, eta gaur egun dugun egoerari erantzuten zion konstituzio berriak. Izan ditugun erremintekin, epeekin eta konstituziogileekin, hori izan da egin ahal izan dugun proposamenik onena. Abortatzeko eskubidea, adibidez, ez dago hor kasualitatez, baizik eta abortatzea debekatuta dagoenez emakume pobreak hil egiten direlako etxean abortatzen, aberatsak abortatzera beste herrialde batzuetara joaten diren bitartean. Oso zaila izan da ados jartzea.

Gobernuak neutralagoa izan behar zuen?

Bai. Neutralagoa izan behar zuen. Erabaki batzuk oso okerrak izan ziren. Jende askok konstituzio zirriborroa gobernuarekin nahastu du, eta hori gobernuaren akats handi bat izan zen, nire ustez. Adibidez, ez zuen gobernuaren etorkizuna prozesu konstituziogilearekin lotu behar, horrek ziurtasunik eza dakarrelako.

Zu Talcakoa zara. Konstituzio honek deszentralizazioa zekarren, baina Talcan kontrakoak %63 izan dira. Harritu zaitu?

Ez, oso eskualde kontserbadorea delako. Landa eremu bat da, patroiaren itzala oso handia da, eta langileek hura bezalakoa izan nahi dute. Santiago, Valparaiso, Concepcion eta halako komunetako emaitzek harritu naute, tradizioz aurrerakoiak baitira.

Wallmapun are eta alde handiagoa izan da konstituzio berriaren aurka, nahiz eta proposamenak maputxeen hainbat aldarrikapen jasotzen zituen.

Wallmapu, eta Araucania ere, oso kontserbadorea da. Kolonizazioa oso handia izan da, eta gizarte horren zati handi bat etorkinen ondorengoak dira. Gainera, maputxeak kolektibo oso zaurgarri bat dira: pobrezia, arrazakeria, bazterketa... Zaila da eskualde horretan ezarrita dauden gabezia estrukturalen kontra egitea. Eskuineko gobernatzaile bat duen eskualde bakarra da Txilen; beste guztiak ezkerrekoak dira.

Klaseak nola eragin du herritarren botoan?

Jende txiroak, oinarrizko behar batzuk beteta ez dauzkanean, ezin du beste gauza batzuetan pentsatu. Batez ere, aldaketak epe luzera ekarriko badituzte. Inflazioaren igoera handia da oraintxe bertan, eta horrek ere eragin du.

Prozesu konstituziogilea beste modu batera egin behar zela uste duzu orain?

Nik uste dut biltzar konstituziogile batek marraztu behar zuela zein izan behar zuen prozesua, horrek esan nahi duen guztiarekin. Bake Sozialerako Akordioa inposatutakoa izan zen [2019ko azaroan adostu zuten hainbat alderdik prozesua, akordio horretan], eta horrek bere mugak ditu. Uste dut ahalegin handi bat egon zela prozesua azkar egiteko, horrelako zerbaitetan esperientziarik ez daukagun konstituziogile batzuekin, gainera. Eredurik ere ez genuen, antzekorik ez delako egin sekula.

Kanpainan izan ezik, ez al da kalea desmobilizatuta egon?

Bai, argi eta garbi. Prozesua abiatu zenean, bakoitza bere gauzetara itzuli zen, eta prozesua bakarrik geratu zen. Mugimendu sozialetatik egiten den kritika eta autokritika da hori. Herrialdearen izaera neoliberalarekin du zerikusia. Ez gara kalera manifestatzera ateratzera ohituta gauden gizarte bat. Inposatzen zaiguna onartzen dugu, diktaduraren produktu bat garelako, eta, nahiz eta nik ez nuen ezagutu, belaunaldiz belaunaldi transmititzen da. Ez dago mugimendu sozial sendo eta iraunkor bat. Kohesio sozial hori falta zaigu. Hori da nahi duguna.

Boricek plebiszituaren gauean bertan esan zuen beste prozesu bat abiatuko zuela, hitzez hitz, «Kongresuarekin eta gizarte zibilarekin». Hori falta izan da?

Nik uste gizarteak gurean hartu duela parte; prozesu parte hartzaileenetariko bat izan da. Baina herritarrak urrun sentitu dira, eta guk ezin izan dugu eurengana hurbildu gurera ekartzeko. Boricek esandakoaz... ez dute ez aldekoek ezta kontrakoek ere irabazi, baizik eta gogorik ezak, politikarekiko interesa ez duenaren zigor botoak. Konstituzio berriaren kontrakoek garailetzat ikusten dute euren burua, baina bueltan etorriko zaie hori, eta ondorioak izango ditu.

Errefusatu, erreformatzeko, zioen eskuinaren leloak. Itxaropenik baduzu eskuinarengan?

Klase politiko osoa da itxaropenik ematen ez didana. Nire itxaropena gizartearen oinarrietan daudenengan dago jarrita. Politikariek ez dute ordezkatzen ordezkatzen dutela esaten dutena; ez dituzte oinarritzen euren erabakiak guztion ongizatean, emaitza azkarrak edo interes ekonomikoa lortu nahi dute. Baina espero dut gertaeren mailaren pare egotea, biltzen ari den energia hau guztia berriro lehertuko baita. Herri on bat gara, eta bakea behar dugu.

Aldatu dira beharrak 2019tik?

Ez, berberak dira. Orain gai ekonomikoek dute lehentasuna, baina hori gobernuaren lana da. Konstituzio berri baterako egiturazko kontuak landu behar dira orain, kulturalak; konstituzio berri batek ez baitu politikarekiko gogo faltaren arazoa konponduko epe motzean.

Zer utzi dizu zure prozesuak?

Pertsonalki asko ikasi dut,eta nortasun aldetik askoz ere indartsuagoa naiz orain. Nire lurraldean lanean segitzeko konpromisoa utzi dit. Transformazio sozial guztiak behetik gora egiten baitira.

Gustura zaude zure ekarpenarekin?

Bai. Nire helburua zen Biltzar Konstituziogilean sartzea eta ez galtzea, eta uste dut lortu dudala; hasieran nituen ideiekin atera naiz. Asko balio du horrek niretzat.

Zu bakean zaudela diozu. Zerbaitetaz damu zara?

Pertsonalki ez. Nire bizitza eman dut proiektu honetan, astean zazpi egunez, eta egunean 24 orduz. Uste dut estandar etikoa bete dudala, eta horrek lasaitasuna ematen dit. Egunero bideo bat egiten nuen zer gertatzen zen kontatuz, eta lanaldia amaitzean solasaldi digitalak egiten nituen. Nire eskura egon zena egin nuen. Ez dugu geure burua zigortu behar.

Zure ustez, egindako lan horretatik guztitik zer geratuko da?

Espazio horretan amestu genuena oso gauza handia da. Konstituzio ekologikoa, zuzenbide estatu soziala, jatorrizko herrien aitortza... hori hor geratuko da. Plebiszituan galdu arren, atzera-bueltarik ez duen egoera batean kokatu gara. Jendeak etxean dauka gure proposamena, eta eredu hori hor egongo da aurrerantzean ere, kolektiboan. 4,8 milioi txiletarrek alde bozkatu genuen. Hurrengo testu proposamena ezin da gutxiago izan. Ereitea borondatezkoa da, baina uzta jasotzea, aldiz, derrigorrezkoa esaten dugu hemen. Mugimendu sozialetan gaudenak ereiten egin behar dugu orain lan. Gehiago atzeratuko gara, bost edo hamar urte, baina sozialki aldaketa sakon bat egon da.

Izango zinateke berriro konstituziogile beste prozesu batean?

Ez, oso neketsua da. Kontrako botere guztiekin borroka egitea gogorra da. Lagunduko nuke, bai, baina konstituziogile berriro, ez. Esan ezin diren gauza asko dago, eta oso gogorrak dira.

Une txarrena zein izan da?

Presidentetza hartzea eta ikustea gauza asko ez zirela ateratzen ari atera behar ziren bezala: galdeketa indigena, komunikazioa...

Zer gomendatuko zenioke hurrengoari?

Komunikazio sailak lehen egunetik egin behar duela lan. Ez da posible prozesu konstituziogile baten amaieran hastea. Ulertzen dut Biltzar Konstituziogilearen lehen presidentetzaren mahaiak [uztailetik, urtarrilera] zailtasunak izan zituela hasiera horretan. Euren lehentasuna erakundea abiatu eta Piñeraren gobernuari aurre egitea zen. Ez zegoen aukerarik beste gauza batzuetan pentsatzeko. Baina prozesu konstituziogileak komunikazio sail indartsu bat eduki behar du, aurrekontu on batekin lan egingo duena. Gure kasuan, Boricek Txileko presidentetza izan arte ez dugu aurrekonturik izan atal horretarako.

Zer mezu nahi duzu eman?

Prozesua baloratzeko. Oinarriak artikulatu egin dira, eta konstituziogileek eta euren taldeek lan itzela egin dute. Proposamenean dauden arlo sozialari dagozkion artikuluak gizarteko beste eragile batzuekin landu ditugu, eta horri balioa eman behar zaio: profesionalen elkarteak, eragile sozialak, sindikatuak, etxejabeen elkarteak, etxebizitza eskubidearen aldeko taldeak... Hori ezkutatu dute, zoritxarrez. Hedabideen lege bat beharrezkoa da, pluralismoa egon dadin.