«Erakargarriagoa zait ni ez naizen pertsonaiez idaztea»

Lehen nobela du Deklaratzekorik ez (Susa) Beñat Sarasolak (Donostia, 1984), baina berea ez da izen berria literaturaren plazan: bi poesia liburu ditu argitaratuak —Kaxa huts bat (Susa, 2007) eta Alea (Susa, 2009)—, eta Munduko Poesia Kaierak egitasmoa zuzentzen du 2014az geroztik.

Iragana atzean utzi ezin duen historialaria kokatu du Deklaratzekorik ez eleberriaren epizentroan. Bere kezka, min, nahi eta gogoetekin. «Iraganak denoi eragiten digu modu batean edo bestean. Gure gizartean, oso denbora gutxian, gauza asko gertatu dira, eta birkokatze horietan oso istorio emankorrak daude. Istoriotxo horietako bat litzateke hau».

Nobelaren hazia aspaldikoa da, duela hamar bat urte hasi baitzen zure barruan mamitzen. Noiz erabaki zenuen idaztea eta argitaratzea merezi zuela?

Neure burua behartu nuen horretara. Urteak neramatzan ideia horrekin bueltaka, eta banuen nobelaren hezurdura ere, baina ez nuen denborarik hartzen idazten jartzeko. 2016ko urtarrilaren 1ean, esan nion neure buruari: «Gaur hasiko naiz nobelarekin».Jaurlaritzaren sormen beka bat ere jaso nuen, eta, horrek amaiera data bat zuenez, zirt edo zart egin behar nuen. Eta eskerrak, bestela bizitza osoa egon baitzaitezke nobela batekin buruan.

Hasieratik ikusi zenuen proiektua nobela gisa?

Bai, nahiz eta oinarrian ez egon zehazki istorio bat. Buruan pertsonaia nuen, ikuspuntu bat... Baina garbi izan dut nobelaren beharra nuela garatzeko nik nahi nuena.

Zergatik behar izan duzu hainbeste denbora ideia mamitzeko?

Aurreko liburua [Alea], duela hamar urtekoa da, eta uste dut garai hartan ez nintzela gai nobela hau idazteko; ez nituen dominatzen halako nobela batek ondo lotzea eskatzen dizkizun gauza guztiak. Hau da, pertsonaiaren eraikuntza, espazioa, denbora, narratzailea... hori guztia egiteko ez nintzen gai orain dela hamar urte. Hobeto dominatzen nuen poesiaren generoa, nirera ekarrita bazen ere. Duela hamar urte idatzi izan banu nobela hau, ez zuen, ziur aski, zerikusirik izango orain idatzitakoarekin. Nahiz eta ideia hor egon ordudanik. Baina mamitzen joan da idazmolde bat, eta, esaterako, Phillip Rothen Nemesis [Meetok, 2011] itzultzeak ere lagundu dit. Burua horretan duzunean, irakurri ere beste modu batean irakurtzen duzu. Hori guztia landuz joan naiz, eta, askotan, hori garrantzitsuagoa iruditzen zait istorioa bera baino.

Nobelan kontatzen duzun istorioak zerbait bilatzeko bidea eman dizu?

Istorio honetatik gehien interesatzen zitzaidanapertsonaiek bizi duten testuingurua zen. Eta horrek zer egoeratan kokatzen dituen pertsonaiak erabaki moral eta sentimentalei dagokienez. Istorioa da liburuari eusten dion elementuetako bat, baina horren gainean eraikita dagoena interesatzen zitzaidan gehiago. Alde horretatik, apenas egin dut dokumentazio lanik, edo oso gutxi. Askotan, iruditzen zait nobela batzuetan, obsesionatzen zarenean istorio batekin, dokumentazio lanak jan dezakeela nobelak literaturatik duena. Hori ez nuen nahi, inondik ere. Jakina, egiantzekotasuna bilatu nahian, gauza batzuk bilatu eta kontsultatu ditut, baina gutxienekoa egiten saiatu naiz. Horregatik diot istorioak ez nauela obsesionatu.

Liburuan kontatzen duzuna gatazkaren testuinguruan dago girotua. Baina hau ez da gatazkari buruzko liburu bat, ezta?

Gatazka da agertokia, eta egia da protagonistaren burutazioetan eta solasaldietan pisua duela gatazkak, liburuan gurutzatzen diren pertsonaien bizitzetan eragin handia izan duelako. Baina ideia ez zen gatazkaren kausei begiratzea, baizik eta protagonistari ematen dion jokoa baliatzea. Dena dela, gatazkaren errelatoari egin zaizkion ekarpenik interesgarrienak literaturak egin dizkio; euskal literaturak, euskaraz idatzi den literaturak. Errepaso bat eginez gero, ikusten da errelato askotarikoak daudela, eta askoz interesgarriagoa egiten zait hori eztabaida politikoen barruan txertatua dagoena baino. Gainera, politikan badago errelato bakarra bilatzeko interesa, eta, nire ustez, hori ez da, inolaz ere, desiragarria. Pentsatzea errelato bat adostu daitekeela politikatik, denok sinatu dezakeguna... hori erabat kaltegarria litzateke. Alde horretatik, literaturak ematen du prisma askoz aberatsagoa ekarpenak egiteko. Saizarbitoriaren Ehun metro-tik hasita, Jokin Muñozen narratiba lanetara, edo azken urteetan, Lander Garro, Uxue Apaolaza edo Uxue Alberdirenak... Hor dagoen abaniko zabal hori askoz interesgarriagoa egiten zait tertulietan entzuten dena baino.

Ez zara saiatu gatazkarekiko izan daitezkeen ikuspuntu guztiak jasotzen.

Bizi izan duguna bizi ondoren, batek, bere burua babesteko, alde guztietako biolentziak ahalik eta modurik orekatuenean azaldu ditzake. Baina literaturak ez du horrela funtzionatzen. Egia literario indartsuago bat lor dezakezu bakarrik alde baten ikuspuntua azalduz. Alde horretatik, ez dut ahaleginik egin konpentsatzeko; pertsonaiak diren bezalakoak dira, eta ikuspuntu horretatik dago kontatua nobela. Literaturak ez du sartu behar oreka horietan.

Liburuaren aurkezpenean fikzioaren aldarrikapena egin zenuen. Behar du aldarrikatua izan?

Baietz iruditzen zait; badago moda bat fikzioa anulatzekoa. Eta kuriosoa da, azkenaldian esaten baita ez dagoela mugarik fikzioaren eta ez-fikzioaren artean. Azkenean, irudimenaren ondorioa denez, ematen du fikzioan dena dela zilegi eta horrek egiatik urruntzen duela. Baina, askotan, egiara gehiago hurbil zaitezke fikziotik ez-fikziotik baino. Ez-fikzioan tranpa asko egiten dira askotan, eta, alde horretatik, ez dut uste egiara hurbiltzeko berme handiagoa duenik. Eta gero, autofikzioaren moda honekin, etengabe bilatzen ari gara autorearen bizitza edo haren inguruko kontuak eleberrietan.

Protagonista nagusiak hasieratik esaten du ez zaiola euskal literatura gustatzen, aspertu egiten duela. Hortik bertatik ezarri duzu distantzia bat.

Niretzat askoz erakargarriagoa da ni ez naizen pertsonaiez idaztea; askoz ere erronka interesgarriagoa egiten zait alderantzizkoa baino. Besteen buruan sartzea; hori da interesgarriena. Horregatik interesatzen zaizkit diskurtso guztiak, guztietatik hartu dezakedalako zerbait nobelarako.

Nobela errealistatzat daukazu Deklaratzekorik ez?

Esango nuke baietz, baina begiratu beharko genuke zeri deitzen diogun errealista. Ez dut uste nobela XIX. mendeko erara idatzita dagoenik, baina bada errealista modu batean, bide ematen baitu azken urteetako Euskal Herriko errealitateaz hitz egiteko, edo horren oihartzunak jasotzeko. Eta niri oihartzun horiek interesatzen zaizkit. Uste dut errealismo mota horrek indarra izan dezakeela, irakurlea gure historiaz, gure errealitateaz hausnartzera eraman dezakeelako.

Narratzailearen ahotsak, hirugarren pertsonan dagoen horrek, hautsi egiten du izaera errealista hori, askotan protagonistaren pentsamenduaren eta nahien igorle izateraino. Asko kostatu zaizu ahots hori eraikitzea?

Hori izan da nobelaren puntu garrantzitsuenetako bat: narratzailearen eta pertsonaiaren arteko distantziarekin jolastea. Hasieran, idazten jarri baino lehen, ez nuen ahots hori definitua, eta lehenengo bertsioetan, agian, narratzailearen presentzia handiagoa zen. Hori joan naiz kentzen eta kentzen, eta askoz gehiago hurbiltzen pertsonaiarengana.

Umorea eta ironia darabilzu askotan protagonistaren ibilerak kontatzeko. Berezkoa zaizu ukitu hori? Edo dramatik hurbil dagoen istorio bat orekatzeko tresna da?

Horretaz gerora konturatu naiz; ez da aurretik pentsatutakoa izan. Niri berez ateratzen zait idazteko modu ironiko hori, baina ez nuen parodia bat egin nahi, eta ibili naiz nire buruari eusten, eskua ez dadin gehiegi joan harantz. Baina interesatzen zitzaidan ironia erabiltzea pertsonaia horren kontraesanak adierazteko, beste narratzailerik izan gabe, bere ikuspuntua adieraziz. Hori egin zait alderdi zailenetako bat. Ironiak aukera ematen zidan iradokitzeko pertsonaiak adierazten edo pentsatzen duen hori agian ez dela hain horrelakoa.

Irakurleak protagonistarekiko izan dezakeen identifikazioa zalantzan jartzeko bidea ere bada?

Bai, nik ez nuen nahi eraiki irakurlearentzat erabat identifikagarria izango den pertsonaia bat. Duela gutxi, [Eduard] Limonov egon da Madrilen, eta idazle batek elkarrizketa bat egin zion. Antza denez, Limonovek oso gaizki hartu zuen, eta denetarik esan zion. Idazlea kexu zen, Limonov mitifikatua zuelako eta miresten zuelako. Eta pentsatu nuen: «[Emmanuel] Carrereren liburua irakurrita iritsi bazara Limonov mitifikatzera, zer-nolako arriskua duen literaturak enpatia izateko baita pertsonaia gorrotagarrienarekin ere». Neurri batean horren kontra eginez, saiatu naiz pertsonaia eredugarririk ez egiten. Iruditzen zait interesgarria dela irakurleak gobernatzea deserosotasun puntu hori. Berez, literaturak ematen du erraztasuna enpatizatzeko, eta uste dut hori etikoki arriskutsua dela irakurlearentzat; idazleak izan behar du presente hori, literaturaren amarruak eraman zaitzakeela kriminal handienarekin ere enpatia izatera.

Protagonista ez da ez zuri ez beltz. Gorrotagarria bihur daiteke batzuetan, baina bere jokaera ere ulergarria egin daiteke.

Bai, hori zen nire asmoa, pertsonaia humano bat sortzea, denok izan gaitezkeen bezalakoa. Eta jakina, inguruneak asko markatzen ditu bere egoteko modua eta bere iritziak. Baina, horren barruan ere, pertsonaia arrunta da; ez kriminal gorrotagarri bat, ez heroi bat. Pertsona arrunta da, bere ahuldadeekin. Eta ohartu naiz irakurle batzuei pertsonaia deserosoa zaiela eta beste batzuek oso gertukoa dutela. Polita da ikustea irakurlearen aurreiritzi edo posizioetatik zein ezberdin identifikatzen diren pertsonaiarekin. Zorionez, irakurleak askotarikoak dira.

Posizio ideologikoez ari zara?

Kasu batzuetan ideologikoak dira, baina genero kontuak ere badaude, eta generazionalak. Hiruretatik dago. Polita da ikustea zer ezberdin jasotzen den pertsonaia. Interesgarria da hori, pertsonaia bat ez duzunean ondo eraikitzen ez baitzara horretara ere iristen. Alde horretatik, jendea pertsonaiarekin borrokan ari bada, gaitzerdi! Zerbaitek funtzionatzen duen seinale.

Irudikatzen duzu irakurle mota?

Kontzienteki, ez. Baina, inkontzienteki bada ere, euskal irakurle bat dut buruan. Pentsatzen dut liburu hau irakurriko duena izango dela Euskadi Irratia entzungo duena, BERRIA eta Argia irakurriko dituena... Irakurle mota hori dugu, eta, inkontzienteki, horri idazten diogu. Jakina, horren barruan ere denetarik dago, baina gutxieneko marko bat ezartzen dizu. Ez da gauza bera halako irakurle bat, bere ugaritasunarekin, edo euskal mundutik aparte dagoen norbait. Dena ondo badoa, gaztelaniaz ere aterako da nobela, oraindik luze joko badu ere. Eta ez dakit nola jasoko den, baina interesgarria ere bazait, askotan guk irakurtzen ditugun liburuak ez baitaude, berez, guretzat idatziak. Baina irakurleak bere mundura ekartzen ditu, nahiz eta urruti egon. Hori da literaturaren eta artearen alde politenetako bat.

Protagonistak arazoak ditu neska-lagunarekin eta aitarekin komunikatzeko. Garaiaren isla da hori?

Bai, inkomunikazioa zentzu guztietan dago liburuan. Inkomunikazio politikoa, sentimentala... eta, komunikatzeko ezintasunaz gain, enpatia izateko ezintasuna ere bada. Gai hori oso interesgarria da, maila askotan gertatzen den zerbait baita. Gure gaitz asko hortik datoz. Maila politikoan, gainera, inkomunikazioak oihartzun asko dakarzkigu. Inkomunikazioa izan daiteke ziegetakoa, izan daiteke hemen politikaz hitz egiteko egon den zailtasuna... Ia guztia estaltzen duen gai bat da.

Inkomunikazioa bai, baina kidetasuna ere badago garai bateko lagunen artean; posizio ideologiko ezberdinak izan arren, hautsi ez den kidetasun bat.

Nire ustez, nobelako alderdi garrantzitsuenetako bat da, kidetasun hori protagonistaren ideologiaren edo ideia politikoen kontrako zerbait delako. Askotan kontraesanean daude gure bizipenak, gure inguru afektiboa eta gure ideia politikoak, arrazionalki oso ondo pentsatu ditugunak. Egunerokoan dauden sare afektibo horiek hortik kanpo egoten dira. Zorionez, esango nuke. Gure gatazkarekin lotutako kasu eder asko ditugu; norberaren ideologiaren kontra doazen hautu etiko eta sentimentalak. Hori oso interesgarria da. Eta liburuan hori dago: gertatutakoa gertatuta ere, sumatzen da lagunen arteko kidetasun bat, momentu okerrenetan ere gordetzen dutena. Laguntasun hori pertsonaia horiek duten gauzarik ederrena dela uste dut.

Kidetasun hori liburuaren azalean ere ageri da. Antoni Gisberten Fusilamiento de Torrijos y sus compañeros en las playas de Malaga margolaneko detaile txiki bat besterik ez da. Kidetasuna tragediaren aurrean.

Azalera ekarri dut, iruditzen zaidalako nobelarekin lotzen dela. Drama handienaren aurrean ere, badago gizonen arteko kidetasun hori. Edozeinen artekoa izan zitekeen, baina uste dut generoak ere baduela zeresana hemen, haien arteko harremanean. Uste dut detaile horrek ondo jasotzen zuela ideia: ia-ia tragediaren azken momentura arte ezin diogu elkarri maitasun keinu bat egin gizonok.