«Tentsioa dakarten lanak falta dira»

«Hau kontatzea ez da erraza, badakit». Luze hitz egin ondoren esan du, liburua eskuetan hartuta. Ez da erraza, auzi estetikoez hitzekin aritzea konplexua den neurrian. Lerro bakarreko poesia liburu bat du lan berriena Ixiar Rozasek (Lasarte-Oria, Gipuzkoa, 1972), hitzen erritmoari eta soinuei adi idatzitakoa. Hori da Unisonoa-ren (Pamiela) alde bat, eta testu hori oinarrian duten soinu piezak dira bestea —Bandcampetik deskargatu daitezke, liburuko kodea sartuta—. Oso argi du orain-orain hau zela egin nahi zuena. «Eta hori asko da, bai».

Garai arraroa egokitu zaizu plaza publikora itzultzeko.

Garai zaila da denontzat, bai, baina materiala prest zegoen, eta bi aukera zeuden: ez argitaratu eta zain geratu, edo segitu. Niretzat naturalena argitaratzea izan da. Keinu sortzaileak ere badauka potentzialitate bat, eta keinu horiek egiten jarraitu behar dugu.

Zein izan da zure gogo nagusia Unisonoa-rekin?

Lana egitea bera, prozesua osatzea. Bilaketan eta materiala sortzen denbora bat ematea: hitzaren alde ezberdinak ikertzen, noiz den hitza esanahi, noiz soinu, noiz irudi, noiz doan hori lausotzen eta beste zerbait bihurtzen. Hori arakatzea izan da lana, eta gero testu idatzia eta esateko moduen arteko uztarketa: nola esan idazten ari nintzena. Etengabe igaro naiz batetik bestera. Dena irudi batetik abiatuta: lerro bakar batetik.

Gogoeta abstraktu samar bat izan daitekeena ukigarri, irakurgarri egiteak zaila behar du.

Bai, hori da erronka. Modu paraleloan, asko idatzi dut lengoaiaz, haren materialtasunaz, ahotsaz...eta denbora guztian elkar kutsatu dute bi lanek. Alde bat dago: Unisonoa plazerarekin lotzen dut. Gozamen handia izan da testu hau bilatzea eta soinu piezak egitea. Beste gogoeta lan mamitsuago horrek ere badauka plazeretik, baina gauzak arrazoitu behar dira, testuinguruan jarri... non argitaratzen duzun, are zorrotzago.

Sortzailetik hurbilago aritu zara, beraz, ikerlaritik baino.

Dudarik gabe. Nahiz eta hau ere ikerketa bat izan, askatasun handiarekin egina dago. Liburura iritsi aurretik beste mila modu irudikatu ditut: paper luze bat, instalazio bat... Baina artearen sisteman sartzea zen, eta hor beste kode batzuk daude. Eta hau literaturaren barruan jartzea interesatzen zitzaidan. Orain ikusten dut, eta konturatzen naiz horrela izan behar zela.

Sortze-ikertze horretatik, zer ideia azpimarratuko zenuke?

Erabat entzumenetik idatzitako liburua dela. Entzuten joan naiz idazten ari nintzena, beste testuetatik etortzen zitzaizkidan erresonantziak, egindako beste lanetako esaldiak... Eta erritmoak esan dit beti nola jarraitu, eta nola igaro, adibidez, amaitu gabeko lerro batetik esaldiaren elementu guztiak dituen esaldi batera.

Nola egiten da? Idatzi, erritmoari eta entzumenari segika?

Konturatzen naiz horrela egin izan dudala beti, baina oraingoan kontzientzia handiagoarekin, eta hori muturrera eramanez.

Teknika bat da?

Ez. Egitetik beretik sortzen den egiteko modu bat da. Idazketa konposizio bezala ulertuz. Hitzen soinuei esanahiei baino gehiago erreparatzen badiezu, mundu bat irekitzen da. Hitzaren erritmoa, bibrazioa... oso ezberdina da horri begira idaztea edo hitzaren esanahiari begira, esaldiaren logikari. Lengoaiaren logika apurtzen duzunean, hizkuntzaren musikaltasuna askoz gehiago entzuten da.

Ez zaizu liburu honekin mundu hori ireki.

Aurretik egindako hainbat lanen jarraipena da hau. Hitz poetikoaren bilaketa ere egon da beti. Hau poesia da. Hitz poetikotik bilatua da materiala, baina ez lirikotasunetik, errima jarraitzetik.... Gehiago izango litzateke erritmika moduko bat, poesia eta pentsamenduaren arteko zerbait.

Esperientziaren poesiatik kanpo, baina komunikatzeko beste bide bat. Non ikusten duzu haren eraginkortasuna?

Erabatekoa du. Lengoaiaren behaketatik idazten duzunean, materialtasunetik, hitzak presenteagoak egiten dira. Idazlearentzat lengoaiaren beste esperientzia bat da, ze hitzek beste presentzia bat dute, ukigarriagoak dira, eta irakurleak ere horrela jaso dezake. Lengoaiaren behaketak gauzak bizigarriagoak egiten ditu.

Euskal literaturan izan duzu erreferenterik eremu horretan?

[Joxan] Artze da adibiderik garbiena. Patroi guztiak apurtu zituen bere garaian, eta bide bat ireki du. Nola eraman den hori artera, musikara... Orain halako testuak aurkitzea zailagoa da. Horrekin ez dut esan nahi bidea hori denik, bakoitzak bilatu behar du berea.

Lerro continuum bat da liburu osoa. Zergatik?

Forma hori atera zitzaidan mendiko zeharkaldi batean; hiru lerroka idazten hasi nintzen, azkenean erdikoarekin geratu arte. Idazteko modua aldatzen zidan: gehiago erreparatzen nion hitz bakoitzari. Eta liburua horrela dago idatzita. Hitz denek dute egoteko arrazoi bat, ez dago bat ausaz. Gero, lerroak izan dezake lotura oinez joatearekin, ostertzarekin... Formalki oso estatikoa dirudi, baina mugimenduz beteta dago. Nire lana erritmoei eta hitzen arteko tentsioei erreparatzea izan da, eta patxada eskatzen du. Kuriosoa da, baina entzuteko denbora hartu behar da, eta ez naiz ari zerbait ulertzera iristeko behar den denboraz. Zeren dena ulertu nahi dugu, bestela deseroso gaude; halako lanek hori pixka bat gainditzeko gonbidapena luzatzen dute.

Esanahiaren morrontza gainditzeaz ere aritu zara. Posible da?

Interesgarria da hori pentsatzeko. Baina hemen ez dut esanahia albo batera utzi, kontzientzia batetik idatzi dut: hitza ez dela bakarrik esanahia. Hor bizi gara: esanahiaren kartzelan. Hitzaren bibrazioan, erritmoan... jarri arren arreta, bestea ez dut ahazten: esanahia eratzen doa, saihetsezina da.

Adibidez: «Hitzak ez dira ezeren mapa hotsik gabe».

Bai. Badira halako sententzia eta aforismo modukoak. Baina esanahia ere ez da beti bat. Zenbat irakurle, hainbat unisono.

Dena ulertu beharraren ildotik, hitzaren gehiegikerian bizi garela ere azaldu izan duzu.

Egun osoa pasatzen dugu testeatzen. Egunero milaka hitz eta irudiren inpaktua jasotzen. Interesgarria da Walter Benjaminek idatzi zuena Egilea ekoizle bezala testuan: XX. mende hasieran, bere jaioterrian hasi zirela argidun iragarkiak ugaltzen, aldi berean, egunero ehunka egunkari argitaratzen zenean. Hori dena izendatzeko hitz bat sortu zuen, idatzia dagoena esateko: Schriftum. Idatzitakoa zenbat eta gehiago zabaldu, sakonera galtzen duela esaten zuen. Kezkatuta zegoen orduan, ba pentsa orain. Ez naiz hasiko sare sozialak kritikatzen, hala ere.

Baina akaso uste baino gehiago eragiten dute hitzarekiko harremanean. Beste denborazkotasun bat aldarrikatu izan duzu.

Justu hori da: idaztea beste denborazkotasun bat sortzea da, beste erritmo bat. Gainerakoan, zurrunbilo ero horretan bizi gara nahikoa; idazketa, niretzat, behatzeko eta entzuteko leku bat da.

Horri lotuta dago lan honen beste hanka, soinu piezena. Non kokatzen dituzu proiektuan?

Testuari indar bat eta hainbat ehundura ikusten nizkionean hasi nintzen piezak pentsatzen. Lankidetza niretzat behar bat da, eta gonbidatu nituen Maite [Mursego], Ainara [Legardon], Rafa [Martinez del Pozo] eta Ibon [RG], eta bakoitzarekin modu ezberdinean egin dut lan. Beste pieza batzuk xuxurlatzaile abesbatza batekin grabatu ditugu. Lankidetzari lotuta, Bigarako Itziar Aranburu eta Jon Ander Garciak egindako diseinua ere azpimarratu nahi dut. Beltzuria-n ere beraiekin egin nuen lan. Oraingoan, liburuaren azalerako euren ostertz propioa sortu dute barruko hitz guztiekin.

Eta xuxurlarena nondik dator?

2016an, Maria Salgado eta biok gonbidatu gintuzten Kontxako megafonian esku hartze bat egitera, eta hor jada xuxurla moduko bat erabili nuen. Hau esateko moduaren bila ari nintzela, bueltatu zen. Xuxurla oso kodifikatuta dago, lotu ohi da beldurrezko filmekin, sedukzioarekin, loarazteko teknikekin... beti du kontrol puntu bat eta beti da biren artekoa. Nik probatu nahi nuen taldean xuxurlatzea, ostertzari xuxurlatzea... intimoa da oraindik ere, baina dekonstrukzio lan bat dago.

Denbora daramazu hitzaren zein ahotsaren inguruan pentsatzen, hortik sortzen. Zer du hainbeste liluratzeko?

Ikertzeko leku oso emankorra da. Posizionamendu feminista bat dago atzean, jakina, pentsamenduaren historiak ahotsa erabat baztertu baitu. Epe eta arnas luzeko eremu bezala bizi dut.

Artearen eta literaturaren artetik egiten duzu hori. Nola bizi duzu gurutzaketa?

Literaturaren erakundean gertatzen da narratiba gailendu dela, eta badirudi beste dena ez dela existitzen. Poetak badaude, baina narratibagintzatik urruntzen denak ikusgarritasun gutxi dauka. Hor estandarizazio moduko bat ikusten dut, normalizazio prozesuarekin guztiz bat egiten ez duten lanen falta. Tentsioa dakarten lanak falta dira; tentsio estetikoa, forma eta edukiaren artekoa.

Lan ausartagoak?

Ez dut hori esan nahi, bestela badirudi ni ausarta naizela. Normalizazio prozesu hori beste literaturetan ere gertatzen da, ez bakarrik geurean. Horri lotuta, zergatik da hain ezberdina, esaterako, laguntzen eta sarien sistema artean eta literaturan? Irizpideak ez dira berdinak, eta esanguratsua da. Literaturaren erakundea momentuhonetan sarietan oinarritzen da, baina ikertzeko eta esperimentatzeko laguntzak behar dira. Testuinguru egokiago bat behar daarriskuak hartzen dituzten lanentzat. Hutsuneak nabarmenak dira.

Badakit erdibide moduko batean nagoela, artea eta literaturaren artean. Gogoko dut hor egotea. Egiten noa, eta gero izendatzeak eta etiketak kanpotik datoz.

Erdibide horrek errazten du Unisonoa bezalako lan bat ematea?

Askatasun gehiagorengatik? Ziur aski bai. Ez dago pretentsiorik. Hau da momentu honetan egin nahi dudan lana, ez dago gehiago.

Harreraren norainokoak ez zaitu kezkatzen.

Liburua irakur dadila nahi dut, jakina, eta piezak entzutea, bestela zertarako egiten dut. Oier Iruretagoienak hori zioen aurrekoanBERRIA-n [Norentzat? artikuluan], eta bistan da: gozamenik ez badago prozesuan, irakurleak ez du gozatuko. Danelek [Sarriugarte] gauza oso polit bat esan zidan: «Hau ikusi ondoren, nahi dudana egin dezaket». Ez dut bideak irekitzeko asmoarekin egiten, jakina. Baina hala bada, poz handia da.

Eta zer egon daiteke aipatutakoestandarizazioaren atzean?

Sorgin gurpil bat. Ez badira ekoizten tentsioak, tentsio onak, eragiten dituzten edo patroiak hausten dituzten lanak, gero ez dago testuingururik jasotzeko. Irakurleak ez daki oso ongi zer egin halako lan batekin. Ekonomian bezala da: ez badago, ez da eskatzen. Konplexua da. Dena dago konpartimentu oso estankoetan. Oso porositate gutxi dago.

Literaturan bereziki?

Bai. Irudimen kritikoaz ari naiz. Eta arrisku estetikoaz. Faltan hartzen dut Artelekuk egindako lana. Egun, Azala espazioan, esaterako, porositate horretatik egiten da lan. Irudimen ariketak ere bultzatzen ditugu. Zirriborroak eta gero egitasmoaren muina, adibidez, etorkizun posibleak irudikatzea da, orainetik etorkizunera begira jartzen gaituen imajinario bat.

Arte praktikaren zentzua arrakalak irekitzea dela diozu. Literaturaren eremuan zertan dira arrakalak?

Nik irudimen falta sumatzen dut, handia. Baina zerbait orokorra da. Adibide bat: hezkuntzan orain oso aukera polita zegoen umeak gela batean sartu ordez, kalera ateratzeko, beste espazio batzuk arakatzeko. Eta ez diot hezkuntza komunitateak gaizki egin dutenik, denak gaindituta gaude. Gauza asko ikusi dira hilabete hauetan, eta uste dut ausartagoak izan behar genukeela. Arteak forma berriak sortzen ditu, fisikoki egin egiten ditu, eta hortik badugu zer ikasi: forma politiko berriak behar diren honetan, beste esparru batzuetan egiten dena begiratu behar dugu. Irudimena erabiltzen den leku horietara.