«Utopia batean endredatu ginen»

Urteek ematen dioten muinoaren gainean irudikatzen du bere burua orain Bernardo Atxaga idazleak (Asteasu, Gipuzkoa, 1951), eta hor goitik begiratzen die idazle lanbidean emandako 48 urteotan argitaratukoek osatzen duten paisaiari. Ziutate bat izan zen abiapuntua, Etiopian egindako zeharkaldia, Obaba ondoren, hazi eta hazi, horizonte ia osoa hartzera iristeraino, baina bertan dira Bilbo, Kongo, Nevadako basamortu amaiezinak, Gernikako markak, dentista baten etxea, Groenlandiako lezioak, Bartzelona, Hanburgo, eta, azkenik, baita Ugarte izeneko herrixka ere, iaz argitaratutako Etxeak eta hilobiak eleberriak ekarrita (Pamiela). «Sukaldea batzen ari naiz», onartu du, eta, dioenez, ariketa horren parte da azken nobela hori. Azkena, ez soilik argitaratu duen azkena delako, baita nobela gehiagorik ez duela idatziko erabaki duelako ere. Bestelako generoak landu nahi dituela dio, eta «adoleszentzia berri batean» dagoela, egunkari sekretu eta guzti. Aske. Zalduondon (Araba) duen etxean hartu du telefonoa galderei erantzuteko, eta, solasaldiak aurrera egin ahala, luze gabe doaz arrakala txikiak agertzen nobelagintza uzteko asmo itxuraz sendo horren oskolean. Sekula idaztera heldu ez zen Obabari buruzko kontakizun bat dela edo irratian egindako kolaborazioak biltzeko proiektua dela, aipatzen duen proiektu berri bakoitzarekin isil senti daitezke hazten Atxagak begi aurrean ikusten duen barne paisaia horretako basoak.

Etxeak eta hilobiak liburuarekin inpresioa izan dut orain arte ez ote zaren aritu zure mapa literarioa zabaltzen, eta oraingoan, aldiz, zabaldutako guztia biltzen, mundu hori guztia berriz ere poltsikoratu nahi bazenu bezala.

Hori, alde batera, logikoa da, ze atzera begiratzeko aukera daukazu; 70 urteetara zoaz, eta zure lehen argitalpena 1972koa da. Urteak gain bat bezalatsu dira; gain horretatik zure bizitza ikusten duzu, eta orduan konturatzen zara gai batzuk, elementu batzuk, gogoeta mota bat, kezka batzuk behin eta berriro errepikatu direla zure bizitzan. Balioko luke esatea paisaia batean, eman dezagun, hainbat gune errepikatu egiten direla: hemen muino borobil bat, han beste muino borobil bat, hemen harkaitza, han ere harkaitza, erreka... Nik egin nahi izan dut mapa bat, eta hor ez bakarrik sartu nire kasuan ezagunena dena, baita hain ezaguna ez dena ere.

Hain zuzen, zure idazle paleta ia osoa dago liburuan. Bada zuk garden deitu izan duzun idazkera bat, bada parodiatik hurbil dagoen beste bat, eta bada delirio betea deskribatzeko saiakera esperimentalagorik ere.

Ez dut esango hasierako ideia hori zela. Koska baten aurrean gertatzen zara, eta, koska hori gainditzerakoan, zure almazenera begiratzen duzu, eta hizkera bat edo bestea aukeratzen duzu. Esate baterako, kasu honetan, testu parodiko hori da niretzat adibiderik zuzenena. Aspaldidanik dabilkit buruan nire paisaia horretan guneetako bat dela torturaren existentzia, eta gure gizartean tortura dela, aspaldiko milaka urteetan, zutabeetako bat. Hori da errealitatetik datorkizun zerbait. Soinujolearen semea-n uste dut zela, azaltzen da gai hori, eta Obabakoak-en ere aipamen bat dago, baina pasatu dira urteak, eta, errealitatehori ondo azaltzeko, lehengo hizkerak, komatxo artean jartzen badidazu esango nuke hizkera humanistak, niretzat gaur egun ez dira baliagarriak. Ez dute ia ezer esaten. Eta hizkera humanista horien artean sartzen ditut denuntzia politiko zuzenak eta abarrekoak. Beharrezkoak izango dira beharbada politikaren arloan, baina literaturaren arloari zerbait gehiago eskatu behar zaio; esanahi handiagoa. Eta nik pentsatu nuen parodiaren bidez, halako hizkera fribolo itxurako baten bidez, agian, irakurlea ustekabean harrapatuko nuela, eta ustekabean harrapatuz gero pentsatuko zuela zerbait. Hori da literaturaren eginkizuna, nire ustez, eta ni horretan ahalegintzen naiz. Horregatik erabili ditut beste hizkera horiek. Aurreneko aldiz egin nuen, agian, Zazpi etxe frantzian-en, ez?

Hor nabarmen. Abenturazko eleberrien tonua baliatu zenuen, hain zuzen, diskurtso horrek ezkutatzen zuena azaleratzeko.

Hor nire gogoeta zen beti aritu garela abenturetako nobelak, [Henry Morton] Stanley, Belle Epoque eta beste irakurtzen, eta konturatzen zara hori dena dela, marxista batek esango lukeen bezala, txikizio eta suntsiketa baten superestruktura bat. Hori izan da beste jende baten tragedia zapaltzeko modu bat. Eta orduan erabili nituen abenturetako eskemak eta Afrikako gertakariak modu parodikoan, besteak ateratzeko.

Chinua Acheberen Gainbehera dator dena eleberriak ere horixe kontatzen du. Lehenik, zehatz datoz Umofia izeneko herrixkako eguneroko nondik norakoak, eta, gero, ikusten da esploradore batek bizitza hori guztia hartu, eta nola bihurtzen duen ohar labur soil bat, Afrikari buruzko bere ohar koadernoan.

Horrekin bat datorren gauza bat. [Esteban Urkiaga] Lauaxeta harrapatu eta fusilatu zuten Gernikara zihoanean La Petite Gironde egunkariko kazetari batekin. Ba, Gernikari buruz ari den historia liburu batean, galdera egiten du egileak, ea zergatik ez zuten kazetariek bonbardatzea hobeto azaldu, eta esaten du seguru asko ikaratuta zeudelako izan zela, eta orduan kontatzen du Gernikara zihoan La Petite Gironde egunkariko kazetaria harrapatu, eta ia-ia fusilatu zutela, eta hor dator ohar txiki bat esaten duena berarekin gida zihoan soldadu euskalduna fusilatua izan zela. Klaro, guk badakigu hori Lauaxeta zela. Ikuspegia oso desberdina da. Horregatik, igual, euskal idazleon paper nagusietako bat da esatea «aizu, hemen egon ginen eta hau gertatu zitzaigun», ze bestela gure bizimodua eta gure jendearen bizimodua bihurtuko dira ohar txiki bat historia liburu batean.

Beti pentsatu dut bai zuk, bai eta 70eko hamarkadan idazten hasi zen belaunaldiko beste idazleek ere utopia literario bati jarraika hasi zenutela bidea; euskarari literatura bat emateko ametsari segika. Hala izan zen?

Alde batera arrazoi duzu pertzepzio horretan, baina gu baino lehen izan ziren eskultoreak. Ni gazte nintzenean, Oteizak eta Mendiburuk eta Basterretxeak eta Txillidak eta horiek denek Euskal Herriaren amets bat gauzatu nahi zuten, eta halako ezinezko utopia bat marraztu zuten, Oteizak izugarri garbi; konstruktibismoaren ildotik, berak gizarteratu nahi zuen artea, eta, bere testuak irakurtzen direnean, ikusten da Euskal Herriaren etorkizuna daukala gogoan eta utopia bat planteatzen duela. Eta, orduan, begira ze gauza bitxia den, Euskal Herrian, inolako eskolarik ez zeukan herrian, inolako mundurik ez zeukan herri batean, bat-batean, Usurbilen, Tolosan, Laudion eta beste herri askotan hasi ziren pintura eta eskultura abstraktuaren erakusketak egiten, eta jendea joaten zen. Aurreneko mugimendu hori heldu zen artearen aldetik, eta hori argi ikusten da txalapartaren eboluzioan, eta Oteizak hari balioa emateko egin zuen lanean.

Eta literatura, beraz, atzetik?

Hau, badaezpada, esango dut xuabe, baina beti gogoratuko naiz Usurbilera Els Joglarsekoak etorri zirela beren antzerki bat egitera. Oso aurrerakoiak ziren, eta bertan zeuden eskultoreak, eta bertan geunden idazle gazte batzuk. Eta gogoratzen naiz Remigio Mendiburu izugarri inpresionatuta gelditu zela teatro horrekin, eta esan zidala, «guk, eskultoreok, literatura egingo bagenu...». Gelditu nintzen moztuta, horrek bide batez esan nahi baitzuen gu ez ginela hurbiltzen, ezta hurrik eman ere. Beti gogoratzen zait nola esan zuen bihotz-bihotzetik, bat-batean ikusi zuelako bazela beste arlo bat eskultura ez zena, literaturakoa, Euskal Herria eraldatzeko. Baina guk, eskultoreen aburuz, orduan behintzat ez genuen ematen neurria. Gure artean desberdintasunak ere badaude, eta nireaz hitz egingo dut nik, baina nik ez banu literaturaren jite heroiko bat sumatu edo horretan sinistu, nondik Euskal Herri osoko herrietan eman ditudan milaka eta milaka hitzaldi eta irakurketak? Uste dut benetan milaka izan direla. Aste batzuetan sei hitzaldi eman ditut. Imajinatu [Paul] Cezanneren koadro hori, karta jokoarena; alde batean dago errealitatea, eta errealitateak kartak ematen dizkizu, eta zuk karta horiekin jokoa antolatzen duzu, eta egia da, hasieran, utopia batean endredatu ginela.

Mundua eta literatura asko aldatu dira geroztik. Nola bizi duzu hori gaur egun?

Oso konplexua litzateke niretzat esatea gaur egun non nagoen. Utopiak dauka, alde batera, kontzeptu oso soil bat, eta hala izan da beti: hau da mundu txar bat, beraz, egongo da mundu hobe bat. Baina, beste alde batera, utopiak beti eduki du halako alderdi subjektiboa, eta utopiak jendeari kemen handia eman dio eguneroko bizitzan. Gaurko gizartean? Gaurko literaturan? Nik, hortik barrena ibiltzen naizenean, eta mahai inguruetan gertatu naizenean beste herrietako idazleekin, beti pentsatu dut, «jo, hauei ez zaie ezer pasatu, eta ari dira, gizajoak, gai bila nolanahi». Nik uste dut ez baldin badago literaturan halako arrazoi bat, gizartearekin eta munduarekin lotzen duena, pintura abstraktuarekin gertatzen den bezala, azkenean, gelditzen dela apaingarri huts bezala.

Hori gutxiago gertatzen da euskal literaturan?

Euskaldunok, eta zer esanik ez afrikarrak, beste gertaera batzuen tartean gertatu gara, eta guk gizartearekin daukagun lotura hori oso nekez ahaztu dezakegu. Torturarena hor dago, esaterako. Errealitateak karta hori botatzen dizu, eta zuk horren aurrean zer egin dezakezu? Campusean bi biologoren arteko maitasun istorioa kontatu? Ba, igual bai, baina ez da gai bera.

Zure azken nobelan, kontakizunak XIX. mendeko bizimoduaren arrastoak dituen mundu batean du lehen hanka, eta bigarrena, berriz, XXI. mende bete-betean. Badirudi basurdez betetako mundu hura reality show-en garairaino nola heldu den azaltzen saiatu zarela.

Orain ari naiz idazten niretzat, adoleszentzia berri batean; ari naiz nire egunkariak-eta egiten, aspaldiko partez. Hor gehien errepikatzen den gogoeta da mugimenduei buruzkoa. Nik azken nobela horretan segitzen diot nire bizitzaren mugimenduari. Ni mugitu egin naiz: mugitu naiz tokiz, urtez, bizipenez, dena mugitu egin da nire baitan eta nire inguruan, baina gogoratzen ditut gure kanalak, gure animaliak eta gure harreman mota haiek. Aldaketak dira batzuetan oso sotilak. Hasierako mutikoa gero da ospitalean dagoen neskato baten aita. Mugimendu hori ezin nuen urterik urte jaso, ze orduan ez zen aguantatzeko modukoa izango, eta egin dut saltoka marrazki hori, marra ez-kontinuo batekin.

Ugarte izeneko herrian abiatu duzu eleberria. Obaba dirudi hasieran, baina Obabak zuen elementu fantastiko hori gabe.

Denbora askoan bi mentalitate egon dira hemen elkarrekin. Mentalitate horietako batean zegoen erlijio ofizial eta kanonikoa, eta, nahi bada, zientzia ere bai; baina, beste aldetik, leku horretan bertan zegoen beste jende bat, superstizioa, mitoa eta beste ideologia baten barruan bizi zena. Hori da, niretzat, bilakaera. Eta hori da nire bizitzan ikusi dudan mugimendua. Kanalean gertatu nintzen, eta basurde bat ikusi nuen igeri, eta gero ospitalean gertatu nintzen; bi lekuetan egon naiz nire sortaldian. Eta orain kontatuko dizut idatzi ez nuen zerbait, justu gai hau zeukana.

Kontatu.

Iraultza Obaban izena zuen.

Nobela honetarako?

Ez, ez, aspaldiko proiektu bat, ez dakit egunen batean errekuperatuko dudan. [Piotr] Kropotkin, anarkista, Moskun hiltzen da, eta nobelak kontatzen du haren arima aireratu dela, haizea hona, haizea hara, eta halako batean, non eroriko, eta Obabako kasko batean; hain zuzen, han lanean ari den basomutil baten barrura joaten da, eta esnatzerakoan mutil horrek, ordura arte esan duena «aizkora», «harri apustua» eta ez dakit zer gehiago, bat-batean esaten du, «ba nik uste solidaritate unibertsalak salbatuko duela mundua». Bat-batean Kropotkin bihurtu da. Eta hor hasten da iraultza Obaban. Eta nik uste dut hori gertatu zela Euskal Herrian, batez ere 60ko hamarkada inguruan, pitzadura hori.

Etxeak eta hilobiak zure azken nobela izango dela esana duzu. Aipatu berri duzun proiektu honek esan nahi du gehiago etorriko direla? Hasi zaizu harra?

Bueno... Idatzi, nik egunero idazten dut, eta itxitura honetan ere ari naiz. Idazleok daukagu egoera honetarako oso bizikleta ona. Ari naiz irratirako egin nituen kronikak editatzen, eta gero ari naiz egunero hiru ordu inguruz esertzen mahaian, eta eskuz idazten, hori da aldaketa, eta egiten dut egunkari sekretu hori, eta egiten ditut halako istorio batzuk ere, baina izatekoan, nik uste, izango direla errelato batzuk, 60 orrialdekoak edo. Nobelak ez.

Eta zer gertatu zaizu nobelekin? Nekatu egin zaitu generoak?

Literatura erakundea nik konparatzen dut Elizarekin. Erlijioan pentsatuz gero, aurrena dago jendearen ikara, bakardadea, ahulezia, eta horri forma ematen diote liburu batzuek, eman dezagun Bibliak, eta gero dator erakunde bat eraikitzea. Literaturan ere, jakin-minak, entretenitu nahiak eta beste mundu batzuetara joateko nahi horrek, horrek ere sortu ditu bere elizak, eta eliza horren barruan dago dena: mahai inguruak, bekak, sariak, aldizkariak... Eta hor dago nobela. Pedrok esan zuen ba, «harri honen gainean eraikiko dut nire eliza», ba nik uste dut beste norbaitek esan zuela «nobelaren gainean eraikiko dut literatura», eta horrek osatu du mundua. Baina zer gertatzen da? Ba, horrek gauza asko kanpoan utzi dituela. Zergatik ez du jendeak poesia irakurtzen, jakinik oso aberasgarria izango dela, oso ongi pasatuko duela, eta komunitate bat egiten ere lagunduko duela? Zergatik ez du egiten? Nolaz ez duen dirurik ematen, elizako gotzainek eta abarrekoek esaten dute hori bazterrean uztekoa dela, jartzeko harako kapera txiki hartan, ea norbait joaten den. Egon beharko luke askoz ere bide zabalagoa, esate baterako, poesiara, edo beste genero batzuetara.

Obabakoak ere nobela modura aurkeztu izan da inoiz. Merkatuak bultzatuta?

Hori pasatu zen Ingalaterran. Liburuaren azalean jartzen du A novel, eta harritu egiten zara, galdetu ere egin gabe jarri zutelako, eta Ameriketan ere bai. Argitaletxeek badakite nobela dagoela zentroan, eta denek esaten dute eurena ere nobela dela, izan ala ez izan. Eta Alemanian [apalategira doa], orain begiratuko dut: «Puzzle literario bat». Hauek finago.

Zure azken nobelarekin Obabako mundua itxi nahi izan duzula esan duzu aurkezpenetan. Baina aurrez ere asmo hori azaldu izan duzu beste liburu batzuekin. Urteak eman dituzu unibertso hori sortzen eta elikatzen, eta gero hari eskapu egin nahi eta ezinean ere ibili zara. Zama zaizu?

Bertolt Brechtek esaten du berarekin daramala bere jaioterriko basoen hotza, eta ni ere unibertso batekoa naiz, baso batzuetakoa, eta, gainera, teoria bat egin behar izan dut mundu hori hesitzeko, mundu arbuiatua izan delako, baita Euskal Herrian bertan ere, baita oraindik ere. Mundu horren aurkako jarrera hori nik nire ideologiatik arbuiatu egiten dut, baina arbuioarekin ez da nahikoa, eta eraiki behar izan dut teoria bat mundu hori, behintzat, niretzat eta nire liburuentzat salbatzeko. Eta, beraz, egia da, ez da bakarrik hangoa naizela, hesitu egin behar izan dut leku hori, eta balio bat eman nahi izan diot. Niretzat da dudan unibertsorik inportanteena. Orain niretzat idazten ditudan testuetan ere seguruenik hor agertuko dira Obabako gauzak, mundu infinitua delako niretzat. Baina uste dut gizarteari begira utzi egin behar dudala .

Itxi nahi eta ezin horrekin borrokan ibili zara azkenaldian.

Bai, eta lehen esan dizudan hori, maparena. Ikusten dituzu gune batzuk behin eta berriz errepikatzen direnak. Zure paisaia ez da lorategi botaniko bat; ez daude mundu guztiko espezieak eta mundu guztiko arbolak, daude arbola jakin batzuk. Igual berriren bat sortuko da? Igual bai, baina ez dakit. Bizitzak ez badigu eskatzen, ba seguru asko ez.

Nobela bukaeran autorretratu ideologiko moduko bat egin ez ote duzun. Martin izeneko pertsonaia ikusten da, maoista izandakoa eta gerora sindikatuko langile eta aita arduratsu bilakatutakoa, gaztaroan borroka kide zituenekin zeukan afariari izkin egin, eta etxera joaten familiarengana.

Nik oso bihotzez esaten diot agur epika bati. Epika horrek dauzka belaunak buztinezkoak, oso ahula gertatu da munduaren eraikuntzan. Horrekin erabat bat egiten dut. Baina alde batera arriskutsua da hori ere, nik badakit, ze orduan itzuli, bai, baina nora, bizimodu burges txiki batera? Uste dut ezetz, ezin dela itzuli horra. Itzuli daiteke etxera, itzuli daiteke bere alabarengana, itzuli daiteke bere emaztearengana, baina horrek ez du derrigor halako eredu burges bat hartu behar, iruditzen zait beste aukera batzuk ere badaudela. Baina harrapatu nauzu.

Espainiako Letren Sari Nazionala ere eman zizuten iaz. Aipatu izan duzu behin baino gehiagotan zorteak izan duela eraginik, batetik, eta giro politikoak ere bai, bestetik.

Hor ere mugimenduak egoten dira. Zalantzarik ez dago sari guztietan beti dagoela, eta kasu honetan ere badago, halako giro bat inguruan. Berezia da, ze ez da berbalizatzen, ez da aipatzen eztabaidetan ezer politikorik, baina arnastu egiten da. Egia da atmosfera aldeko bezala dela. Eta noski, zortea, eta beste elementu batzuk ere hor daude. Ez dut uste inork sari bat jaso eta pentsatzen duenik, «noski, merezi nian». Euskal kulturak eta euskal literaturak gu hasi ginenean zeukan halako desbalio bat, Euskal Herrian bertan ere bai, baina nik uste pixkanaka-pixkanaka euskarazko literaturaren balio sozial hori handitzen joan dela.

Euskal literaturaren historia osoan, gaur egun barne, ikustenda euskal idazlea, beti euskal irakurlea noiz iritsiko zain.

Eta eman beharko dizkiegu eskerrak abeslariei. Lizardik eskerrak eman beharko dizkio [Antton] Valverderi eta [Xabier] Leteri eta [Benito] Lertxundiri, eskerrak haiei. Eta nire kasuan, [Ruper] Ordorikari, Itoizi, [Jabier] Muguruzari... Gero, baikor izateko, eta baikor baino gehiago, nik azkeneko liburu honekin sentitu dut beste alde horretan maila handiko euskal irakurlea dagoela, eta niretzako maila handiko irakurlea da bene-benetan eta barru-barrutik sartzen dena liburuan, eta ez orri pasa bat egiten duena bere arazo mundanoak ahazteko. Ematen du benetan badagoela idazle orok nahi du en irakurle hori, liburuan barruratzen dena. Seinale on-ona da hori.