Hizkuntza ereduak: kamusturiko tresna

A, B eta D. Hiru letra huts dirudite, baina askoz gehiago dira Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako hezkuntzan. Etxetik erdaldun diren milaka ume euskalduntzeko bitartekoa dira, baina, aldi berean, beste milaka umeri euskara ukatu diotenak ere badira. Hizkuntza ereduen sistema ezbaian jarri da aspalditik, eta eztabaida bizitu egin da Hezkuntza Legea ontzeko prozesuan. Baina nondik datoz ereduak? Zer emaitza eman dituzte, eta zertan egin dute herren?

1982ko Euskararen Legeak aipatzen ditu hizkuntza ereduak, eta hiru ereduak 1983ko dekretu batean daude xehatuta, irakaskuntza ez-unibertsitarioko hizkuntzen erabilera arautzen duen dekretuan. A ereduan irakasgaiak gazteleraz landuko dituztela dio, euskara irakasgaia izan ezik; B ereduan, gaztelaniaz eta euskaraz arituko dira; eta, D ereduan, euskara izango da irakasgai guztiak lantzeko hizkuntza, gaztelera irakasgaian izan ezik. 1993ko Euskal Eskola Publikoaren Legean ere ereduen sistema berretsi zuten. Horietaz gainera, X eredua dago. Ez da hizkuntza eredu ofizial bat, eta atzerriko herrialdeen menpe dauden eskoletan ezartzen dute. Euskaraz ez dute ezer eskaintzen.

Ikusi gehiago:Hizkuntza ereduen ezaugarriak

Paperak hori zioen. Eta ikastetxeetan islatu zen. Eustaten lehen datuak 1983-1984ko ikasturtekoak dira. Orduan, Haur Hezkuntzatik Batxilergora arteko ikasleen %64 ari ziren A ereduan; B ereduan, %8; D ereduan, %16; eta gaztelera hutsean, %12. Eredu batzuek eta besteek hartzen zituzten ikasleen soslaia desberdina zen, Eneritz Garro Mondragon Unibertsitateko irakasle eta Hizkuntzak eta Kulturak Gizartean eta Eskolan ikerketa taldeko kidearen arabera. Nagusiki euskaldunei ematen zieten aukera eskolak euskaraz jasotzeko: «D ereduan, etxetik euskaldunak ziren umeak eskolatzen ziren, batez ere». Aitortzen du «urrun» geratzen zaiola hasiera hura, baina gogoratu du euskarazko irakaskuntzan ez zirela hutsetik hasi, Euskal Herrian ordurako bazeudela esperientziak euskarazko irakaskuntzan: ikastolena.

Zumea jarrita zegoen. Ordutik, sistema osoan, pixkanaka datuak aldatuz joan dira, euskararen mesedetan. 1993-1994ko ikasturtean, hamar ikasletik bostek ikasten zuten A ereduan; B ereduan bik; eta D ereduan hiruk. Irauli da egoera. 2023-2024ko ikasturteaz Hezkuntza Sailak emandako datuen arabera, A ereduak jasotzen ditu ikasleen %6; B ereduak %17; eta D ereduak %77. Garroren esanetan, bistan geratu da herritarren aukera: «Hautu argi bat egon da eredu euskaldunenaren alde». Eta D eredua hedatzearekin batera, gero eta eskola ume gehiagok izan dute aukera euskara eta euskaraz ikasteko: «Gaur egun, ez dakit D ereduaz singularrean hitz egin dezakegun, D eredua gauzatzeko moduak askotarikoak baitira».

Emaitzetan bermerik ez

Aurten 40 urte bete ditu ereduen sistemak. Baina zer emaitza eman ditu? Kantitatez nabarmen irabazi du D ereduak, eta, horrenbestez, euskarak. 1991n egin zuten lehen inkesta soziolinguistikoa. 16 eta 24 urte bitarteko hamar gaztetik sei erdaldun elebakarrak ziren, ez zekiten euskaraz. Azken inkesta soziolinguistikoa 2021eko datuekin egindakoa da: 16 eta 24 urte bitarteko hamar gaztetik bat da erdalduna.

Pentsatzekoa da asko eta asko eskolak egin dituela euskaldun. Hala uste du Garrok: «Neurri handi batean, hezkuntza sistemari esker izan da. Ez nuke esango ereduei esker, baina bai eredu euskaldunen alde egindako apustuari eta horretarako eman diren baldintzei esker».

Alabaina, oro ez da urre. Arrakalak gero eta ageriago ari dira geratzen. Eusko Jaurlaritzaren 2021eko Euskal Hezkuntza Sistemaren Diagnostikoa azterketaren arabera, DBH2n, derrigorrezko eskolatzea amaitzeko bi urteren faltan, ikasleen %53k ez dute B2 maila euskaraz.

Ikusi gehiago: Hizkuntza ereduen tokiaz

Ikusten da eredu batzuek besteek baino gehiago laguntzen dutela euskalduntzen. Euskaraz edo gazteleraz hasierako mailan dauden ikasleak aintzat hartuta —ez dituzte datuak banatuta eman—, A eredu publikoan ikasleen %96 ez dira elebidunak; itunpeko A ereduan, %83; B eredu publikoan, %83; itunpeko B ereduan, %64. Pentsatzekoa da gehienek euskaraz dituztela arazoak. D ereduak ere ez du bermatzen erabateko euskalduntzea, ordea: publikoan, %50ek dute hasierako maila euskaraz; itunpekoan, %42k.

Hor ikusten du hutsunea Garrok. «Interesgarria» iruditzen zaio ereduak arautzen dituen 1983ko dekretuak helburua markatzea, jartzea derrigorrezko ikasketak amaitzerako «euskaraz nahiz gazteleraz aritzeko behar adinako ezagutza praktikoa» eduki beharko dutela ikasleek. Ordea, ez da beti betetzen: «Helburua baldin bada ikasleak eleaniztunak izatea, eta euskaraz eta gaztelaniaz B2 eta ingelesez B1 mailak lortzea, hori ez bermatzea bada ahulgune bat, ez bermatzea kasu guztietan edo gehienetan behintzat». Eta A ereduari erreparatu dio bereziki: «Argi dago A ereduan gutxieneko euskara maila hori ezin dela lortu».

Baina zergatik? Soziolinguistika Klusterreko ikertzailea da Pablo Suberbiola, eta argi du eredu bakoitzak euskara gaitasunean duen eragina neurtzeko aldagai askori erreparatu behar zaiela. «A eredua zona erdaldunetan hautatzen da nagusiki; herritarren %60 euskaldun diren eremuetan inor ez doa A eredura: ez dago A ereduko talderik. B eredukoak ere erdi edo behe mailako ezagutza dagoen tokietan kokatzen dira gehienbat. Halaber, etxetik euskaldun diren oso gutxi joaten dira A eredura. Orduan, aldera daitezke datuak, baina alderaketak egitean kontuan hartu behar da emaitzak ez direla ereduen ondorioa bakarrik». Zehatzago azaldu du bere esana: «Izan ere, A eta B ereduetan ari direnei eskolak D eredukoei baino euskara gutxiago ematen die, oinarri ahulagoa. Horrez gain, hautu hori egiten dutenek batez beste familia erdaldunak dituzte, aisialdian euskara gutxiago darabilte... Aldagai bat baino gehiago elkartzen dira».

Eta D eredua bera ere aldatu egiten da hedatu ahala, Suberbiolaren hitzetan: «Eredu horretan gero eta populazio askotarikoagoa biltzen da, gero eta erronka handiagoa du: zailtasun gehiago dauzka eredu bezala eskolan ingurune euskaldun bat eskaintzeko. 'Eskola hau D eredukoa da', esaten da. Baina hori 2000. urtean edo orain esatea ezberdina da».

Garroren irudiko, bi faktorek eragiten dute euskalduntzean. Bat: eskolaz kanpokoek. «Eskolaz kanpoko faktoreek eragin zuzena daukate ikasleen hizkuntzen ikaskuntzan eta euskalduntzean: familiek, eskolaz kanpoko jarduerek, kultura kontsumoak...». Eta bi: ikastetxe barruko egiteko moduek. «D eredua kopurutan ulertzen dugu, zenbat ordu egiten diren euskaraz; ez da hori bakarrik. Kantitateaz gainera, kalitatea dago: hizkuntzen irakaskuntzarako jartzen diren baliabideak, alderdi pedagogiko-didaktikoa, euskararen eta euskal kulturaren zer-nolako lanketa egiten den, zein toki eskaintzen diren euskaraz hitz egiteko... Horrek denak eragina dauka».

Segregaziorako bide

Euskara ikasteko muga ez ezik, aukera berdintasuna ukatzeko bide ere izan daitezke ereduak. Izan ere, segregazioa hauspotzen duten faktoreetako bat da —nagusia ez bada ere—. Hori frogatzen du Eusko Jaurlaritzak 2017-2018ko matrikulazio datuak aintzat hartuta egindako Atzerriko ikasleen eskolatzea EAEko eskola sisteman txostenean. Hiru ikasle mota aztertu dituzte: bertakoak, aurrekoak atzerritarrak dituztenak —ikaslea Espainiako estatuan jaio denean, eta, gutxienez, gurasoetako bat handik kanpo jaiotakoa denean—; eta atzerrian jaiotakoak —ikaslea bera Espainiako estatutik kanpo jaiotakoa denean—.

Eta mahai gainean jarri du ereduen arteko aldea. Hiru taldeen argazkia desberdina da. Bertakoena: hamarretik zazpik D eredua aukeratzen dute, bik B eredua, eta batek A eredua. Aurrekoak atzerritarrak dituztenena: hamarretik seik jotzen dute D eredura, hiruk B eredura, eta batek A eredura. Eta atzerrian jaiotakoena: hamarretik lau joaten dira D eredura, hiru B eredura eta beste hiru A eredura. Halere, aldea dago sarearen arabera. «Bereizketa garrantzitsua» da, txostenaren arabera: «Sare publikoan D ereduko eskolatzea nagusitzen da, eta itunpeko sarean, berriz, atzerriko ikasleak banatuagoak daude hiru ereduen artean». Pare bat adibide: publikora doazen atzerritar jatorrikoen artean, DBHn hamarretik zortzik aukeratzen dute D eredua, hamarretik batek B eredua, eta beste batek A eredua; itunpekora jotzen dutenen artean, berriz, hiru joaten dira D eredura, bost B eredura, eta bi A eredura.

Ikusitakoak ikusita, aurrerantzean zer? Oraindik ez dago ezer itxita, baina, itxuraz, ez du atzera bueltarik EAJk eta PSE-EEk EAEko Hezkuntza Lege proiektuari hizkuntza ereduak aipatuz jarritako zuzenketak. Garrok, berriz, beste sistema batera jotzeko beharra ikusten du: «Zaila egiten zait irudikatzea ereduak bere horretan mantentzen diren etorkizun bat». Izan ere, haren esanetan, hizkuntzen irakaskuntzan ari direnen artean beste eztabaida batzuk dituzte: « Iruditzen zait askoz eztabaida inportanteagoa dela zer ikasle profil nahi dugun, eta ikasle profil horren arabera ondorioztatuko da nola egin behar den irakaskuntza». Azaldu du: «Argi badago ikasle euskaldun eleaniztunak izatea dela gure helburua, pentsatu beharko dugu zer egin beharko den horiek hezteko. Ildo horretan, nahiko argi dago ereduak ez direla horretarako bidea». Kontrara, uste du badaudela bi norabide urratzeko: euskara eskolaren eta eskolaz kanpokoen ardura gisa hartzea, eta kontuan izatea hizkuntza gutxitua dela eta arriskuan dagoela.