«Gauzek pisu gehiegi dute gure baitan»

Udazken «kargatua» izaten ari da Maite Larburu (Hernani, Gipuzkoa, 1979). «Uda gertatu zenik ere...». Pandemiak geldialdia ekarri dio, batetik; baina lan erritmo bizia ere bai, bestetik. Amua (Axut) antzezlanarekin ari da antzokiz antzoki Ximun eta Manex Fuchs anaiekin, eta irailean aurkeztu zuen disko berria: Krak (Zart), bakarkako bidean eman duen bigarrena. «Pandemia aurretik nire diru iturri nagusia Europa erdialdean zegoen, biolinista bezala han egiten nituen antzinako musikako kolaborazioekin. Baina pandemiaz geroztik, ez naiz bidaian izan; antzokiak itxita egon dira kanpoan, eta Amua-rekin ibili naiz, diskoa grabatzen... lanpetuta, baina pozik, bai».

Nola elikatu dute elkar Amua-k eta Krak-ek?

Amua-k elikatu du Krak. Antzezlaneko sorkuntza prozesuan parte hartu nuen, baita gidoia idazten ere, eta inspirazio handia izan da. Burua oso martxan jarri zidan, eta hortik sortutako kantuak ere barneratu ditut diskoan. Duda handiak izan nituen fuchstarrei baiezkoa eman aurretik, mugatzen zizkidalako bestelako lanak, baina eskerrak baiezkoa eman nien, pandemiarekin beste guztia erori baitzitzaidan.

Antzezlanaren gaiak ere busti du diskoa: maitasunarenak.

Maitasuna beti dago presente, edozein diskotan, edozein musika motatan. Nik uste dut beti kantatzen diodala maitasunari, eta, batez ere, maitasunetik. Musikari diodan maitasuna beti dago presente. Kasu honetan gehitu da Amua maitasunari buruzko antzezlan bat izatea; beraz, oraindik eta maitasun gehiago! [barreak].

Nolakoa izan da esperientzia? Antzezlan baten atzeko mugimenduan sartu izana?

Sekulako aukera izan da niretzat, sekulako ikastaroa, eta ordainduta, gainera. Batez ere nahiko hasieratik egon izana sorkuntza prozesuko gurpiletan. Eta gero antzeztea bera, hori izan da erronkarik handiena. Hori ez nuen aurrez inoiz egin, nahiz eta nahiko pertsona teatreroa naizen; badaukat sen hori. Baina antzeztea beste zerbait dat: Philippe Ducou koreografoarekin aritu gara, eta lagundu dit ulertzen antzerkia azkenean dantza bat ere badela, koreografia bat. Aurrekoan esan zidaten, eta pozgarria iruditu zitzaidan, kontzertuko hizketaldietan nabaritu zidatela antzerkia egiten aritu izana.

Bereziak dira zure zuzenekoetan kantutik kanturako bitarte horiek: istorio ugari kontatu izan dituzu, umorez girotu.

Bai, gustatzen zait kantuak azaltzea, umorez ahal dela, eta zurruntasuna kentzea gauzei. Uste dut gauzek pisu gehiegi dutela gure baitan, orokorrean. Antzinako musikako kontzertuen aldean, nire kontzertuetan egin dezakedan zerbait da hori; jendearekin hitz egin, kontatu kantua nondik nora doan... Zuk zure mundu abstraktu horretan pentsatzen dituzu gauza asko, baina zuri entzutera datorrenak ez daki.

Krak deitu duzu diskoa: ze haustura egon daiteke azaleko pitzaduran, izenburuko hotsean?

Norberaren baitan beste gelatxo batera pasatzeko, zubi bat igarotzeak suposatzen du nolabaiteko haustura, eta esango nuke irteera bat, jaiotza bat dela krak hori. Erretena bat esaten duena «ni ez nago hutsik, ni zabalik nago». Disko honen aurretik gertatu den krak handiena izan da bidaian etengabe ibiltzetik bidaian ez ibiltzera pasatu naizela. Antzinako musika etengabe egitetik beste musika motak egitera, Eñautekin [Elorrieta] kolaborazioak, antzerkia, nire musika propioak nire bizitzan leku gehiago hartzea... jaiotza berri bat bezala da.

Krak-ek baditu esanahi gehiago beste hizkuntza batzuetan ere.

Bai, pila bat: ingelesez crak pitzadura da, eta you crack me up ere asko esaten da: zartatu egiten nauzu barrez. Ipurdiko erretena ere buttcrack da, adibidez. Nederlanderaz okupa da krak, eta kraken okupatzea, atea haustean egiten den zaratagatik. Nik izan nuen lotura okupazio mugimenduarekin Amsterdamen, gure etxekide asko hala ibiltzen ziren.

Bakarkako lehen diskoa ateratzean, esan zenuen: «Hemen ez da ezer hasten eta ez da ezer bukatzen». Zer oihartzun egiten dizu horrek orain?

Egia esan, oso gogorra iruditzen zait kantagintzaren mundua. Ni kontserbatorioko musikaria naiz, partiturak irakurtzen ikasi duena, ganbera musika asko egin duena... horretan entrenatua izan naiz, ez hainbeste kantuak sortzen, konposizioak egiten, gitarra jotzen... Hori dena nire musikagintzari esker ikasi dut. Hori oso aberasgarria da, baina kantagintzan aritzea gero gogorra da; nekea, lan pila bat, etengabe zure aurpegiarekin, zure jira-bueltan. Horregatik gustatzen zait kolaboratzea. Ez nuke nahi nire proiektu bakarra nire musika konposizioak eta nire diskoak eta nire kontzertuak izatea.

Proiektu bakoitza inflexio puntutzat daukazu?

On egin dit entzuteak: hemen ez da ezer hasten eta ez da ezer bukatzen. Nik ere ematen diet pisu asko gauzei. Oso perfekzionista naiz, zorionez baina zoritxarrez. Asko eskatzen diot nire buruari, asko eskatzen diet besteei, eta hori esateak arnasa ematen du. Esatea: «Bide hau aspaldi hasi zen eta jarraituko du; akatsak ongi etorriak izan daitezela». Helmuga ez da disko bat, disko asko, bidea da, bidaia hori.

Hala abesten duzu Krak kantuan: «Nora noa? Banoa».

Bai, mantra bat bezala. Denok dakigu nora goazen. Tira, ez, ez dakigu. Dakiguna da bagoazela, bidean gaudela. Horretarako daukagu kontzientzia, daukagun opari handienetakoa. Uste dut hori dela ia-ia gauzarik garrantzitsuena: bagoazela ohartzea.

O-k irekitzen du diskoa. Galdetzen du: «Ez al duzu zama askatu nahi?». Baduzu musikari gisa askatu nahiko zenukeen zamarik?

Oro har, pertsona bezala esango nuke. Gainean daukaguna zama bezala enfokatzen dugu askotan, eta eutsi egiten diogu. Hori da kantuak galdetzen duena agian: benetan askatu nahi duzu? Ba orduan askatu. Uste dut zamari atxikimendua ere badiogula, arazoei, buru-jateei... Zenbateraino dagoen gure gain eta zenbateraino garen gu eusten diogunak, hor dago koxka.

Horiei eusteak serioago, sendoago bihurtuko bagintu bezala?

Bai. Ematen du gauzak umorez hartzen badituzu buruarina zarela. Uste dut euskaldunok badaukagula zurruntasunarekin halako zera bat. Baina, azkenean, dena pasatu egiten bada, zergatik hartu hain serio? Komedia dramatiko batean bizi gara.

Euskararen gutxiespenari ironia garratzez kantatu diozu.

Bai... Harkaitz Canorekin egindako Fruitu arraroak emanaldietarako sortu zen kantu hori. Billie Hollidayren Strange Fruit kantutik abiatuta, gure fruitu arraroen bilduma bat egin genuen, eta tartean sartu genuen euskara. Beti esaten dute, niri atzerrian asko esan didate, zer hizkuntza arraroa, zer zaila... Gu ere tematzen gara euskararen egoera latzarekin... Bai, egia da, latza da, baina hemen dago, eta hegan dabil.

Berezia da Arrailak kantua. Fikzio bat sortu duzu, baina aitortu duzu amona ere badagoela atzean.

Bai, kantuan kontatzen direnak amonari gertatu zitzaizkion. Ez nekinen nola sartu haren hitzetan, eta horregatik sortu nuen fikzio bat, esanez bertso horiek borda batean topatu nituela, harmonika batekin. Hala izatera, nolakoak izango liratekeen pentsatu nuen, eta horregatik idatzi nituen bertso batzuk zortziko txikian. Ez zen bertsolaria, baina harmonika jotzen zuen. Harkaitzek esan zidan gero errepikak oso literarioak zirela, eta ustez topatutako bertso horiei nik gehitutako parte bat dela esan genuen. Azken batean, hitzak nireak dira eta ez dira, amonak idatziak ere badira, modu batean. Oso emakume zaila zen eta kantua berarekin egoteko leku bat ere bada.

Harkaitz Cano aipatu duzu. Hark idatziko hitz batzuk eta itzulitako beste batzuk ere badatoz diskoan. Aztarna uzten ari da zure lanean?

Bai. Artista oso eskuzabala da, eta bestearen sormen printza pizteko gaitasuna du. Badira irakasle onak bizitzan, ez asko, eta horiek dira: zugan zure berezitasuna ikusten dutenak, eta ez beste zerbaiten kopia bihurtzen zaituztenak. Irakasten dizute, baina beti zuk zurea bilatu dezazun.

Kantuak nola lantzen dituzu?

Obsesio moduko bat sartzen zaizu, eta sartzen zara zirkulu bihurgunetsu batean. Batzuetan etortzen da hasieran erritmo bat eta horrek esaten dizu kantu horrek kontatu behar duela zerbait gora eramango zaituena, adibidez, O. Beste batzuetan amak kontatzen dizu berriro amonaren istorioa eta esaten duzu: «Honekin kantu bat egin behar dut»; edo jasotzen duzu Harkaitzen letra bat eta hasten zara lanean... Batzuek unean bertan funtzionatzen dute, eta beste batzuk aurrerago.

Diziplinatua zara bilaketan?

Musikari bezala bai, sasoian egoteko jo egin behar da, kirolariak bezala. Baina kantuak sortzen ez. Gauzak etortzen zaizkit, eta orduan sartzen naiz Portu auzoko heliportu horretan [argazkikoa]. Ez naiz ibiltzen egunero bila. Orain gutxiago, baina lehen beldurra ematen zidan horrek. Gustatzen zait zerbait bere baitatik sortu dadila, ezustean harrapatu nazala, gehiegi ibili gabe bila.

Badira kantuak barruan kantu txikiak dituztela diruditenak.

Bai, Harkaitzek esan zidan nire kantuak matrioxkak bezala direla. Asko gustatzen zait puskatzea, erritmo aldaketak sartzea... Adibidez, Arrailak ez da horrelakoa eta kostatu zait hor mantentzea.

Ofizioa ere bada zuretzat musika. Zenbateraino da gozamena motor nagusia?

Ez dakit. Honetara eraman nau bizitzak. Umetan amesten nuen biolin jotzailea izango nintzela, eta hala naiz. Ez nuen pentsatzen kantaria izango nintzenik, hori etorri egin da. Eta hori gabe Euskal Herrian musikalki ez dut uste gauza handirik egingo nuenik, ze antzinako musika ia-ia ez da egiten. Sortzaile askorekin harremanetan jartzeko aukera ere eman dit. Urte asko pasatu ditut atzerrian eta ez neukan zirkulurik. Sormenaren harra barruan daukat eta hori onartu beharra daukat, onerako eta txarrerako.

Antzinako musikak Euskal Herrian duen leku murritz hori nola ulertzen duzu? Gabezia da, bertako tradizioaren ondorio...?

Gabezia niretzat bai. Askotan amestu izan dut Europa erdialdean egiten nuena hemen egin ahal izatearekin, baina ezin da. Eta gabezia bestela ere izango da, gizarte honek galtzen duen zerbait. Musika klasikoaren tradizioa hemen ez da oso indartsua, ez Europa erdialdean bezala: han, askoren senideek organoa jotzen zuten, biolina, etxean piano bat dute, musikari amauteur asko dago... Jakituria bat dago eta normala da: konpositore asko alemaniarrak dira. Gure kasuan, kanpotik etorri da, ez daramagu odolean, ikasi egin dugu. Oso zaharkituta ere geratu da, itxura, kontzertuak emateko modua... Musika klasikoa maitatzeko, edozer bezala, denbora eskaini behar zaio. Bestela ziur aski pentsatuko duzu: «Nik museo honetan ez dut sartu nahi».

XXI. mende betean antzinako musika egitea zer da? Nola bizi duzu zubi horretan egotea?

Niretzat oso naturala izan da. Antzinako musika egiten hasi nintzenean, Amsterdamen, kontserbatorioko txakur berde guztiak hor zeuden. Musika klasikoaren bide zuzenetik joan nahi izan ez zutenak, instrumentuen garapenean interesa duen jendea, oso irakurria, fusioak egiten dituena... Antzinako musikako musikari askok badute garai bateko musikari artisauaren tipologiatik. Errenazimentuan, barrokoan, Bachen garaian-eta, musikari gehienak sortzaileak ere baziren, ez zuten biolina orkestran jotzen eta kito, guri erakutsi diguten bezala, beraien musikagintzaren parte zen piezak sortzea, beste instrumentuak jotzea, olerki bat kantu bihurtzea... Antzinako musika, gainera, musika klasiko tradizionala baino lotuago dago kantugintzarekin. Agian hori izan da ni ere sortzen eta kantatzen hasteko atea, pentsa zer buelta.

Ahal denean, berriz bidaiei ekitekotan zara?

Dena ondo badoa, bai. Badirudi pandemia badoala berriz okertzen, baina abenduan badaukat astebeteko proiektu bat Belgikan. Oso pozik nago hegaldiak ez hartzearekin ere, hogei urte neramatzan eta oso nekagarria da. Pozik nago hemen errotu izanaz. Baina badakit joango naizela eta ondo egongo naizela, ikusiko ditudala aspaldian ikusi ez ditudan lankideak. Askatasun bat ere ematen dit lan horrek: ni hara joaten naiz beste norbaitek antolatu, ordaindu eta kudeatu duen talde batean jotzera. Prestatzen ditut nire lanak, joaten naiz, jotzen dut, gozatzen dut pila bat, eta kito.

Egonkor samarra da zirkuitua?

Oso egonkorra izan da, baina gutxiago bazaude, gutxiago ikusten zaituzte. Hemengo proiektuekin eta mugitzeko arazoekin orain askotan ezetz esan beharra tokatu zait. Uneren batean, erabakiko banu hemen ez dudala ezer egin nahi, orduan hasiko nintzateke berriz mugitzen hariak han.