«Kontsultaren eta laborategiaren artean zubiak eraikitzea dagokit»

Laguntza, irakaskuntza eta ikerketa. Hiru oinarri horiei esker aurrerapauso handiak eman dira medikuntzan Mar Mendibe neurologoaren arabera (Gernika, Bizkaia, 1968). Hiru alor horiek aski ongi ezagutzen ditu berak ere, denetan aritzen baita. Biocruces osasun-ikerketa institutuko zuzendari zientifikoa da, eta Neurozientzietako irakasle elkartua EHUn. Esklerosi anizkoitzaren alorrean lan egin du 1995. urtetik, eta azaldu du «sekulako» garapena izan dela ordutik.

Zerk eraman zintuen neurologiaren bidea hartzera?

Jakin-minak. BAME barruko mediku egoiliarren oposizioa egiten ari nintzela, ikusi nuen neurologiak interes berezia zuela, garai hartan —1995ean— asko zegoelako egiteko. 2010eko hamarkadari burmuinaren hamarkada deitu zioten. Laguntzari, irakaskuntzari eta ikerketari esker, asko aurreratu zuten hamar urtez, nahiz eta ez denek modu berean. Gurutzetan neurologia irakasle oso onak nituen, eta horregatik jo nuen neurologia orokorretik, eta, zehazki, esklerosi anizkoitzaren bidetik.

Nola aldatu da esklerosi anizkoitzaren egoera urte hauetan?

Azken 20 urteetan gehien aurreratu den gaixotasunetako bat da. Ikertzen hasi ginenean, ez zegoen inolako tratamendurik. Esklerosi anizkoitza 20-40 urteen artean hasten da normalean, bizitza osoan irauten du, eta oso aldakorra da pertsona batetik bestera. Garai hartan, Bizkaiko pazienteen kohortea egiten hasi ginen. Haien informazio guzia biltzen hasi ginen, 1987tik aurrerakoa: gaitza noiz hasi zen, nolakoa izan zen, tratamendurik izan ote zen... Lehenbiziko aurrerapausoak iristean, lehen botikak ikertzen hasi ginen paziente kohorteari esker.

Pazienteen kohortea izateak nola lagundu zuen zehazki?

Laborategi batzuek botikak ikertu nahi zituzten, eta ezaugarri jakin batzuk zituzten pazienteak eskatzen zizkiguten. Kohorte horri esker, aise identifikatu genitzakeen, datuak egitura antolatu batean gordeak genituelako. Informazio hori gordetzen joan gara, gaixotasunaren historia nola aldatzen den ikusteko.

Beraz, zein da oraingo egoera?

Gaixotasun hau larria da oraindik paziente askorentzat, baina egoera guztiz aldatu da. Duela 20 urte, itxarongelak gurpil aulkiz beteta zeuden; orain, lehen ez zeuden botika asko dituzte. Hori, jende askoren ikerketari esker.

Gaitza zergatik sortzen den jakitea litzateke argitzeko gelditzen den gako nagusia?

Horretan ere aurrera egin dugu. Bagenekien gaixotasun autoimmune bat zela, eta emakumeei gehiago eragiten ziela —hiru emakume gizon bakoitzeko—. Badakigu, era berean, ohikoagoa dela eskandinaviar herrietan, eta gero eta ezohikoagoa ekuatorera jaitsi ahala. Badago eguzkiaren araberako gradiente moduko bat. Ikusi genuen ez zela ondoretasunezko gaixotasun bat: posta kodea garrantzitsuagoa da genetika kodea baino. Beraz, inguruaren kausak ikertzen hasi ginen. Zergatik hazi da esklerosi anizkoitza 50 urtean? Zergatik, gainera, gehiago 40 urte inguruko emakumeetan? Hasi ginen ikertzen elikadura, tabakoa, hormona aldaketak, haur gutxiago izatea, infekzio gutxiago izatea... Ingurune faktoreen bila gabiltza, aldaketa oso handiak gertatu baitira 50 urtean genetikari atxiki ahal izateko.

Kasu gehiago daude orain?

Bai, baina pronostikoa hobea da. 2023an esklerosi anizkoitzarekin hasten den norbaitek, seguruenik, bizitza bete bat izanen du: ikasten ahalko du, lan egin, haurrak izan... 1987an gaixotasun dramatiko bat zen, eboluzio librekoa.

Esklerosi anizkoitzak badu loturarik Epstein-Barr birusarekin?

Hipotesi bat da oraindik. Epstein-Barr birusak mononukleosi infekziosoa sortzen du, eta gaixotasun hori oso ohikoa da populazio osoan. AEBetako armadan ikerketa bat egin zen, eta ikusi zuten gehienak Epstein-Barr birusarekin infektatuak izan zirela. Horrek ez du esan nahi infekzio hori pasatuta esklerosi anizkoitza pasatuko duzunik, inolaz ere ez. Badakigu beharrezko kausa bat dela, baina ez aski esklerosi anizkoitza garatzeko. Seguruenik, kausa gehiago egonen dira. Puzzle baten modukoa da: hau pieza bat da, baina puzzlearen pieza asko falta zaizkigu.

Egoera hobea bada ere, aurrerapauso handiak espero dira?

Uste dut agerraldiak eta berriz gaixotzea kontrolatuak ditugula dagoeneko. Modu progresiboan kontrolatzeko erronka dugu orain; beraz, ikerketa denak burmuineko neurodegenerazio fasea kontrolatzera bideratuta daude. Sarean lan egitea da kontua.

Zein dira neurologiaren alorrean dauden erronka nagusiak?

Alzheimerra eta AEA alboko esklerosi amiotrofikoa. Sekulako lana egin behar dugu. Pazienteak ikusi, lagundu, ikasle gazteei irakatsi horrek oso eguneraturik mantentzen zaitu, eta hori ikerketarekin bateragarri bihurtu behar dugu. Hemen ikerketa oso zuzena egiten dugu, pazienteari oso lotua. From bench to the bedside: laborategitik pazientearen oheburura. Biocruceseko laborategien eta ospitalearen artean sortzen dugun zubia da hori.

Pazienteei albiste txarrak nola eman irakasten aritu zara. Nola egiten da hori? Zein da gakoa?

Orain asko lantzen den medikuntzaren humanizazioaren parte da. Aditzen zaituenaren lekuan jartzea ezinbestekoa da. Egun txarrak daude, eta pertsona bati esklerosi anizkoitza edo AEA diagnostikatzen zaion eguna oso txarra da: pazientearentzat, familiarentzat, baina baita medikuarentzat ere. Giro lasaia behar da, egoera orekatua; batzuetan, poliki-poliki esan behar da, eta beti esperantza emanez: ikerketan eta laguntzan. Inoiz ere ez da gezurrik esan behar, baina argi egon behar du ahal dugunean lagunduko diogula.

Lehen ez zitzaion garrantzirik ematen aipatu duzun medikuntzaren humanizazioari?

Duela 25-30 urte beste egoera batean bizi ginela uste dut. Aldaketa soziologikoak eta kulturalak gertatu dira. Ez zaie soilik diagnostiko zuzenei garrantzia eman behar: pazientea beti zaindu eta lagundu behar da.

Pazienteek beldur handiagoa izan dezakete ezagutza faltagatik?

Zorionez, pazienteek geroz eta gaitasun handiagoa dute osasun aferetan. Paziente askok erabakietan parte hartzen dute: tratamendua, beraientzat zer den garrantzitsua... Pazienteek gaixotasunaz duten pertzepzioa oso garrantzitsua da. Pertsonen interesak eta interes medikoak alderatu behar dira.

Biocruceseko zuzendari zientifiko gisa, zein da zure ardura nagusia? Zertan ari zarete?

Lan handia egiten dugu neurologian, onkologia gaietan —haur onkologian interes berezia dugu, eta erreferente gara—, gaixotasun autoimmuneetan, zahartzaroan... Gakoa zera da: hemendik ehun metrora kontsulta pasatzen duten ikerlari klinikoek ikertu dezatela. Nire lana da ikerketa erraztea, eta zubiak eraikitzea ospitaleko kontsultaren eta ikerketa egiten ari diren laborategien artean. Gertutasun hori, zubi horiek mantentzea zaila izaten da. Mediku, erizain eta fisio askok galderak egiten dizkiote beren buruari kontsulta pasatzen dutenean, eta horiei erantzuten saiatzen gara.

Teknologiaren alorra oso garrantzitsua da medikuntzan. Zer egoeratan zaudete?

Gure institutuan, ikerketa talde gehienak oso heterogeneoak dira. Adimen artifizialean lan egiten duten taldeak ditugu. Adimen artifiziala tresna bat izatea nahi dugu. Zientzia datua erabiltzen da. Talde batzuek irudi edo datu informazio ugari-ugari aztertzen dute, eta horrela saiatzen dira gaixotasunen pronostikoa aurkitzen. Neuroirudi konputazionaleko talde bat dugu horri buruz ikertzen. Teknologia guzia pazienteen osasunaren menpe jarri behar dugu, eta, halako kasuetan, adimen naturalak artifizialaren aurretik joan behar du.

Zuen ikerlarietako asko kanpotik itzuliak dira?

Beti hitz egin da aditu ihesaz. Bada, plan bat dugu ikerlari horiek berreskuratzeko, eta berriz Euskadira ekartzeko. Australiatik bioinformatikari bat ekarri dugu, Israeldik ingeniari bat, Harvardeko ikasle bat... Oso harro nago proiektu horretaz.

Neurologian, inkognita handiena burmuina bera da. Gizakiak inoiz ulertuko al du nola funtzionatzen duen erabat?

Kostako zaigu, baina geroz eta gehiago dakigu. Teknologia asko dago irudiekin, erresonantziekin... datu zientzia daukagu, eta sarean ikertzen jarraitu behar dugu. Laborategietan dauden oinarrizko ikerketa talde horiek eta ospitaleetan dauden ikerketa klinikoko taldeak batuta, konexio horiek indartu behar ditugu, horrela gaixotasunak dituzten pazienteetara iristen gara eta. Finantzaketa ere ezinbestekoa da, eta jendeak jakitea inbertsio horiek modu onean erabiltzen direla.