Nuccio Ordine hil da, jakintzak berezko balioa duela defendatu zuen pentsalaria

«Utilitarismoaren unibertsoan, mailu batek gehiago balio du sinfonia batek baino, labana batek poesia batek baino gehiago, giltza ingeles batek margolan batek baino gehiago: azken buruan, erraza da tresna baten eraginkortasunaz jabetzea; eta gero eta zailagoa da ulertzea zertarako balio dezakeen musikak, literaturak edo arteak». Alferrikakoaren balioa liburuko pasarte horrek lagun dezake Nuccio Ordineren pentsamenduaren muina ulertzen. Izan ere, idazleak saiakera hartan laburbildu zituen urteotan bere salaketa eta aldarri nagusiak izan direnak. Ez alferrik, Manifestua hitza josi zion tituluari, mezu argia ematen baitu lanak: errentagarritasunaren eta utilitarismoaren egungo joeraren aurka jo behar dela, eta defendatu ezagutzak eta jakintzak bere horretan dutela balioa. Atzo hil zen Ordine. Eta asteon bertan argitaratu du egilearen lanik aitortuena den hori Pamiela argitaletxeak, Fernando Reyren itzulpenean.

Diamante udalerrian jaio zen Ordine (Calabria, Italia), 1958an. Eskolarik ez zuen herri batean sortu izanak ez zion eragotzi nazioarteko kultur panoramako pentsalari nabarmenetako bat bihurtzea. «Libururik gabeko etxe batean sortzeak, ikasketarik ez duten gurasoak izateak, liburutegi, antzoki zein kultur gunerik ez duen hegoaldeko hiri txiki batean bizitzeak ez du esan nahi ezjakintasunera kondenatuta egotea», esan zuenez. Calabriako Unibertsitatean irakaslea zen, eta eskualde bereko Cosenza udalerrian bizi zen azkenaldian, liburuz inguratuta.

Errenazimentuko arteko eta literaturako aditu nagusietako bat zen —Giordano Brunoren pentsamenduan, bereziki—. Ikerketa eta dibulgazioa batera landu izan zituen; hainbat ikerketa zentrotako kidea zen, eta nazioarteko unibertsitate ugarik gonbidatzen zuten haienera. Hainbatetan saritu dute, eta haren testuak hizkuntza askotara itzuli dira.

Orain euskaratutako Alferrikakoaren balioadu lanik sonatuena (2013), baina gerora argitaratutako beste bi ere nabarmendu dizkio Fernando Reyk: Classici per la vita. Una piccola biblioteca ideale (Bizitzarako klasikoak. Liburutegi ideal txiki bat, 2016); eta Gli uomini non sono isole. I classici ci aiutano a vivere (Gizakiak ez gara uharte. Klasikoek bizitzen laguntzen digute, 2018). «Tituluek berek esaten dute zerbait haren asmoez», itzultzailearen esanetan.

Galdera ugari abiapuntu

Zertarako ikasi filologia, filosofia, artea? Humanitateek ezertarako balio al dute, ez badute probetxu ekonomikorik ekartzen? Zein da, gaur egun, hezkuntzaren funtsa? Zertarako balio dute poesiak, musikak, edertasunak? Eta maitasunak? Baliorik ba al du elkartasunak? Galdera horiei guztiei heltzen die Ordineren Alferrikakoaren balioa liburuak, eta egilearen ondorioak ere aletzen ditu.

Izenburuan aski agerikoa den oximoron bat du saiakerak, itzultzaileak joan den asteazkenean egindako aurkezpenean ohartarazi zuenez. Hain zuzen, kontraesan horrek laburbiltzen du idazlearen tesia. Rey: «Klasikoak eta literatura aztertuz egindako ibilaldi bat da, mezu nagusi bat eman nahi duena: bultzatu beharra dago gizarte neoliberal honek alferrikakotzat hartzen duena, horrek baizik ez baitu salbatuko gizartea eta gizakia». Mezu indartsua da hori, itzultzailearen ustez: «Mundu honek baliozkotzat hartzen duenak, maiz, ez du merezi. Alferrikakotzat hartzen eta baztertzen dituen errealitateek, ordea, zentzua ematen diote existentziari: bizitza edertu eta goratzen dute».

Ordineren aburuz, etekin ekonomikoa eta utilitarismoa goresten ditu gaur egungo gizarteak. «Berak esaten digu: 'Horren diktaduran bizi gara, eta horren kontra egin behar dugu. Mundu honek baztertzen dituen errealitateak dira inportanteenak: artea, musika, edertasuna, elkartasuna, maitasuna... Eta utopia horiek goratu behar ditugu'», Reyren hitzetan. «Munduaren ibilbidearen kontrako mezu bat ematen du, eta, alde horretatik, iruditzen zait utopia ederra goratzen duela».

Liburuan bestelako hezkuntza bat ere aldarrikatu zuen idazleak. Izan ere, gazteei zer ikasiko duten galdetzean, irakasle eta gurasoek batzuetan joera utilitarista horri segitzen diote, ikasketok gogokoa den zerbait edo dirua ziurtatuko duen zerbait izan behar ote duten ere mahaiaren gainean jarriz. «Galdera hori hor dago, eta Ordinek erantzun bat ematen du: ezagutzak eta jakintzak berez dute balioa, eta ikasi behar dugu plazer hutsa delako ikastea. Ez zaio beste baliagarritasunik bilatu behar».

Hiru zatitan antolatu zuen egileak liburua. Lehenean, alferrikakoaren balioaren eta utilitarismoaren gaiek literaturan utzi duten aztarna ikertu zuen, beste hainbat egileren hitzak bilduta. Bigarrenean, utilitarismoak eta neoliberalismoak hezkuntzan duten eragina aztertu zuen, eta salatu unibertsitatea enpresa bat dela gaur egun, ikasleak bezerotzat dauzkana. «Hezkuntza alderantzikatu beharra dagoela esaten du, eta klasikoek, iraganak erakusten digutela geroa, erakusten digutela bizitzen». Orokorragoa da azken atala; bertan, egileak gogoeta egin zuen «besteen jabe izan nahiak eta egiaren jabe sentitzeak» bizitzaren arlo guztietan dituzten ondorio latzez. Eranskin gisa, Abraham Flexner pedagogoaren Alferrikako ezagupenen baliagarritasunasaiakera laburra ere (1939) badakar liburuak.

Euskaraz mintzo dira orain

Ordine ez zen liburuaren aurkezpenean izan, baina bere «irakurle maiteei» grabatutako ahots mezu bat bidali zien. «Poz handia da niretzat L'utilità dell'inutile orain euskaraz ere mintzo dela jakitea. Maite dut lurralde hau, bere kultura, historia, jakiak eta hizkuntza». Hala, «arrazoi kultural eta afektiboengatik», lana itzuli den hizkuntzen artean euskara egoteaz «harro» zegoela adierazi zuen. «Hizkuntz aniztasuna defendatu behar dugu, hizkuntza bakoitza munduari begiratzeko modu bat baita; hiltzen den hizkuntza bakoitza gure errealitatea ulertzeko ixten den leiho bat da».

Haren liburua «gustura» itzuli zuen Reyk. Erronkak ere izan zituela aitortu zuen: adibidez, zenbait gogoeta filosofikoren sintaxi «korapilatsua» era ulergarrian ematea. Bestalde, idazle ugariren aipuak ditu testuak, eta gehienak itzuli gabe zeuden; hala, euskaratua zer zegoen eta zer ez aztertu, eta hainbat egileren pasarte mordoa itzuli zituen: Platon, Ionesco, Okakura, Rilke, Vargas Llosa, Voltaire, Zizeron, Steiner, Victor Hugo, Dante Alighieri, Petrarca, Shakespeare, Kant, Ovidio, Leopardi, Locke, Boccaccio, Pablo Neruda, Heideger, Calvino, Cioran, Bataille... Horiek guztiak ere euskaraz mintzo dira orain.