«Soilik neuronen heriotza atzeratzea sekulako urratsa litzateke»

Duela 170 urte sortu zen Santiago Ramon y Cajal nafar zientzialaria eta neurozientzien aita. 1906an Medikuntzako Nobel saria eman zioten. Haren omenez jardunaldiak antolatu dituzte Iruñean, eta asteartean burmuineko gaitzen eta neurozientzietako ikerketei buruzko mahai inguruan ariko da, besteak beste, Marisol Aymerich CIMA medikuntza ikerketa zentroko ikerlaria (Iruñea, 1971). Parkinsona ikertzen dihardu.

Zer garrantzi du Ramon y Cajalen lanak gaur egungo neurologiaren ikerkuntzan?

Neurozientzien aita da. Mikroskopiotik ikusitakoarekin egin zuen interpretazioari esker, askoz hobeto ulertzen dugu burmuina nola dagoen egituraturik. Aitzindari izan zen, eta nerbio sistema zentrala nola antolatzen den jakiteko oinarriak paratu zituen. Hortik abiatuta egiten dugu lan.

Zahartzen ari den gizarte bat izanda, garrantzitsua da neurologiaren alorrean ikertzea?

Ezinbestekoa da. Ez bakarrik zahartzeagatik, oso gauza interesatua bailitzateke, baizik eta burmuinak nola funtzionatzen duen jakitea interesgarria delako adin guzietako jendearen bizi kalitatea hobetzeko. Hala ere, egia da gizartearen zahartze progresiboaren ondorioz adinari lotutako gaitz neurodegeneratibo gehiago izanen direla. Gu lanean ari gara degenerazio hori atzeratzeko.

Ikertzeko alor zabalenetako bat da neurologia?

Neurozientziak erronka bat dira, berez. Burmuina ikertzea oso zaila da; hasteko, ezin baituzu ukitu. Burmuinaren ikerketa teknologia berrien garapenari lotuta dago, ezinbestean. Ideiak izateko, galderak egiteko eta erantzunak irudikatzeko zelai zabal bat dugu gure begien aurrean.

Burmuina ez da ondo ezagutzen?

Gauza asko-asko ez dakizkigu: nola komunikatzen diren neuronak, nola hiltzen diren gaixotasun neurodegeneratiboetan... Ez dakigu eta oso zaila da hori ikertzea. Galdera asko ditugu: nola eragiten diote elkarri neuronek zirkuituen mailan, zelulen mailan, molekulen mailan...? Hainbeste dira azaldu ezin ditzakegun gauzak.

Orduan, zer gauza azal ditzakegu oraingoz?

Badakigu neuronen arkitektura nolakoa den, nola komunikatzen diren haien artean, nola komunikatzen diren, esaterako, inguratzen dituen gliako zelulekin. Oinarrizko mekanismo batzuk ezagutzen ditugu. Kontua da burmuina aztertzeko ditugun zailtasunen ondorioz eremu jakin batzuetako mekanismoak aztertzen ditugula, eta askotan ez dakigu oinarrizko arau horiek gainerako eremuetan ere aplika ditzakegun.

Burmuina ezin bada ukitu, zer aukera daude? Nola aztertzen duzue organo hori?

Zenbait alor daude. Alde batetik, neuroirudia: burmuinak nola funtzionatzen duen zuzenean ikusten edo adierazten duten markatzaileak bilatzen lan egiten duten taldeak daude. Baina markatzaileek mugatzen dute. Beste maila batean, hildako burmuinen ehun bankuak erabiltzen ditugu; gaixotasun ezberdinekin aztertzen ditugu, eta zer gertatu den jakiten saiatzen gara. Datu genomikoak ere baditugu, gaixotasun neurodegeneratiboak dituzten familienak. Beraz, hiru datu horiek atera ditzakegu: genetikoak, neuroirudizkoak eta ehun bankuetakoak. Horiekin, gaixotasunaren aspektuak modelizatzen saiatzen gara animaliekin: karraskari bati giza eritasunaren antzeko bat eragin, eta sendatzeko terapiak diseinatu, gero gizakiekin probatzeko.

Animaliak erabili behar dira?

Beti behar da baloratu. In vitro hazkuntza bidezko modeloak ere erabil daitezke gauza batzuetarako. Baina, zalantzarik gabe, burmuinaren konplexutasunaren eta hiru dimentsioko estrukturaren parte bat izaki bizidun batean baizik ezin da erreproduzitu, eta ez hazkuntza plaka batean.

Neurologian ikertzea ezinbestekotzat jo duzu. Behar duen garrantzia aitortzen zaio?

Uste dut gizarteak ikerketa hau eskatzen duela, bai baitaki buruko eta burmuineko gaitzak ebatzi gabeko arazo bat direla. Bestalde, hain zaila da botika eraginkorrak sortzea beste patologia batzuekin alderaturik, ez baitzaio besteei bezainbeste garrantzirik ematen. Diru eta denbora asko behar denez, kosta egiten da inbertsioak egitea.

Parkinsona da zuen ikerketa eremua. Zer gertatzen zaio gaitz hori duen jendeari?

Gaixotasun neurodegeneratibo guztietan neurona multzo jakin bat degeneratu egiten da; parkinsonaren kasuan, substantzia beltzean dauden neurona dopaminergikoak. Hil egiten direnez, ez dute dopamina neurotransmisorea sortzen, eta mugimendua kontrolatzen duten burmuineko eremuek ez dute hori jasotzen.

Bestela ere eragiten du gaixotasun horrek?

Paziente gehienek beste sintoma batzuk dituzte: loaren nahasmendua, depresio arazoak... Horiek geroz eta agerikoagoak dira, eta ikertzen ari dira.

Eta ez dakizue zergatik hiltzen diren neurona horiek?

Ez, gaixotasun esporadiko bat baita: edozeinek izan dezake, eta ezin dugu jakin nork izanen duen eta nork ez. Hala ere, kasuen %5 inguru familiakoak dira, eta kasu horietan ikertu dira zein diren parkinsona eragiten duten gene mutazioak, eta informazio baliotsua eman digute. Badakigu oxidazio estresa dagoela, eta ikusi da badela proteina inportante bat gaixotasuna sortzen duena: sinukleina. Ikusi da familiakoak ez diren kasuetan ere proteina horrek eragina duela. Ikerketa genetikoei esker, badakigu sinukleinak rol garrantzitsua duela parkinsonean. Proteina horren aldaketek neuronen heriotzari eragin diezaioketen ikertzen ari gara, beraz.

Parkinsona ezin da sendatu. Egin daitekeen bakarra gaixotasuna atzeratzea da?

Egungo terapiak burmuinean falta den dopamina berriz emateko dira. Epe batez ongi kudeatu daiteke gaixotasuna neurotransmisore horren maila egokia berrituta. Baina ez da behar den lekura zehatz ailegatzen, eta eritasunak aurrera egiten du. Diagnostikoaren unean neurona dopaminergikoen %50-70 hilik daude. Tratamendua hasi arren, urte batzuen buruan denak hilko dira. Aipatutako horiek alboratu gabe, guk beste estrategia batzuk diseinatu nahi ditugu: geratzen diren neurona horiek hiltzea eragotzi nahi dugu.

Zerbait lortu duzue?

Esperimentu prekliniko ereduetan ari gara lortzen. Neuronen heriotza hori eragiten dugu, eta saiatzen gara ikusten zer gertatzen den, zergatik hiltzen diren, eta horiek berreskuratzen saiatzen gara.

Nola salbatzen dituzue neurona dopaminergiko horiek?

Inguruan gliako zelulak dituzte, eta horien egitekoa da neuronen ingurune egokia sortzea. Baina, nahasirik daudenez, neuronen heriotzan eragiten dute. Hori egin beharrean, biziraupen seinaleak bidal ditzaten saiatzen gara.

Hori lortuko balitz, urrats erraldoia litzateke?

Soilik neuronen heriotza atzeratzea sekulako urratsa litzateke eritasun neurodegeneratiboren bat dutenentzat. Luzera begira, galdutako zirkuitu hori berregiteko modua bilatzea litzateke aukera bat; hori ere ikertzen ari da, baina zailagoa da.

Badago modurik neuronen %50-70 hil aurretik gaixotasuna diagnostikatzeko?

Diagnostikoa egin baino hamar urte lehenago hasi ohi da gaixotasuna. Seguruenik neuroirudi proba batean ikus liteke neurona galtze hori, baina ezin da jakin galerak aurrera jarraituko duen edo ez. Gainera, ezin zaio erantzunik eman, eta garestia da. Ez da bideragarria. Neuronak babesteko tratamenduak baleude, interesgarria litzateke diagnostikoa aurreratzea.

Aipatutakoaz gainera, zer ikerketa gehiago egiten ari zarete?

Parkinsonari zenbait ikuspuntutatik heltzen diogu. Hanturaren gaia interesatzen zaigu guri.

Zer gertatzen da horrekin?

Esan ohi da burmuinean ez dela immunitate sistema sartzen, baina ez da erabat egia; gaixotasun neurodegeneratiboetan ikusten baitugu nolabaiteko hantura gertatzen dela gliako zeluletan, eta badago sistema periferikoko linfozitoen nolabaiteko infiltrazioa. Uste dugu horiek modulatuta gelditu dezakegula. Egia da zahartzen garen heinean burmuinean hantura erreakzio bat gertatzen dela. Adinari lotutako eritasunetan interesekoa da hantura nola gertatzen den ikertzea.