«Anekdota batean ia beti daude arnasa sakonagoko zerbait egiteko zuntzak»

Hamar urte ziren libururik plazaratzen ez zuela, eta hamar urteotan idatzitako bederatzi narraziorekin itzuli da plazara Uxue Apaolaza (Hernani, Gipuzkoa, 1981). Lur eta Madril, narratzailea eta agertokia dira Bihurguneko nasa (Susa) liburuko ipuinak lotzen dituzten bi oinarriak, baina gehiago ere badira; tartean, protagonistaren arroztasun sentipena. Arabako Foru Aldundiaren Ignacio Aldekoa bekak eman zion idazleari ordura arte argitaratzeko asmorik gabe idatzitako «apunte, bukatu gabeko ideia edo haziak izan zitezkeenak» liburu bihurtzeko behar zuen bultzada.

Hamar urteotan idatzitako testu horiek, gerora, berridazketa lan handia eskatu dizute?

Bai. Niretzat, idaztea berridazketa da. Ez dut ipuin bat idazten; daukat hazi bat, izan daitekeena istorio motz bat, irudi bat, kontatu dizuten zerbait mugitu dizuna zeozer edo soluzionatzen ez dakizuna... Ipuina gero sortzen da, horren gainean lanean. Horregatik uste dut ez baduzu argitaratzeko idazten, ez duzula hartzen berridazketarako lana. Uste dut ez dituzula ideiak idatzi arte, edo nik ez behintzat. Idaztean bururatzen zaizkit ondoren datozenak, ipuinak berak eskatzen didana.

Nondik abiatu ohi zara ipuinak idaztean, zerk bultzatzen zaitu?

Normalean izaten da kontraesana sortzen didan zerbait, edo deserosotasuna, ez dakidana nola kokatu, esplikatu, justifikatu... Edo ez badut inguruan konplize bat aurkitzen, beti dut irakurle bat buruan konplizitate hori eskatzeko. Normalean aukeratzen ditudanak anekdotak dira. Nire ipuinak epe oso motzekoak dira, eta gustatzen zait, hortik abiatuta, anekdota horretan gurutzatzen diren botere eta diskurtso horiek guztiak ateratzeko jokoa. Albisteekin ere gertatzen da, gertaerak direlako horiekin. Askotan, ez da hain gertaera: badago justifikazio sozial bat, botere bat, edo indibiduo bat oso ahula... Eta gustatzen zait besterik gabe pasatu zitekeen anekdota horretan arakatzea, hor zer gurutzatzen den, zer ahuldadetatik erreakzionatzen dugun... Beraz, kontraesan edo ezinegon bat izaten da normalean, baina hori ez da ipuin bat; hor hasten da berridazketa: zer istorio iradokitzen didan, zein pertsonaia erabil dezakedan... Hortik hasten naiz.

Literaturan mozorrotuta ibiltzen zarela esan izan duzu. Zer ematen dizu mozorrotze horrek?

Askatasuna, hein batean. Nik uste dut ipuinekin nire alde bat askatzen dudala, igual egunerokoan ezin dudana askatu, zeren igual batzuetan baduzu ideia edo iritzi bat, zu ez zaudena ados ere, baina zeurea da, zeuri bururatu zaizu. Bada, mozorrotuko naiz horretaz, eta hori eramango dut mugara, ze literaturak, fikzioak uzten dit hori egiten. Ez du ondorio errealik bizitzan; beraz, ideiak, diskurtsoak edo kontraesanak nahiko mugara eraman ditzaket. Baina, era berean, mozorroak niretzat baditu mugak. Esan izan dut nire pribilegioen biktimez ez naizela mozorrotuko. Deseroso sentitzen naiz.

Lur eta Madril dira liburuko ipuin guztiak bateratzen dituzten osagai nagusiak. Narratzailetik hasita, argi zenuen ahots bakar bat baliatu nahi zenuela, eta hortik leku egin gai ugariri?

Hasieran, bazegoen ipuinen bat beste ahotsen batetik, baina egia da denak zirela zuriak, klase ertainekoak, emakumeak... Orduan, behin erabakita bederatzi horiek izango zirela, iruditu zitzaidan denek Lur izan behar zutela. Lur, gainera, azaleratzen ez den nire alde bat den heinean: normalean, nire jarrerak egokiak dira, baina, batzuetan, barruan baduzu ahots bat zakarragoa, gaiztoagoa... Eta hori da Lur. Lurren bidez ateratzen ditut gauza horiek. Bestalde, ni hamar urtez bizi izan naiz Madrilen, eta han sortu ziren ipuinok, baina liburukoa Madril nahiko domestiko bat da: etxea, lantokia... Izan zitekeen Mendebaldeko beste hiri kapitalista handi bat.

Lur hor kokatzeko eskatzen zizun kontatu nahi zenuenak?

Bai, ze, batzuetan kontrakoa iruditu arren, hiria bihurtzen zaizu domestikoagoa. Hirian bakartiagoa izan zaitezke, baina, gero, diskurtso handi horiek gurutzatzen zaituzte zure etxean, lanpostuan, familian... Sartzen zaizkizu zure intimitatera leku guztietatik. Lur ihesean dabilen norbait da, ez du ia inon ondo enkajatzen, eta herriak hori zailtzen du, integratuago bizi zarelako nahi eta nahi ez.

Arroztasun hori da osagai nagusietako bat ipuinetan. Deseroso, lekuz kanpo sentitze etengabe bat klaseari, generoari, hiriari, etxekoei... dagokienez. Zer zaio zama Lurri, zure ustez?

Berez, enkajatzea errazagoa dela dirudi, baina niri oso zaila iruditzen zait. Arau oso jakinak daude, eta horiek betetzea gogorra da, pisutsua. Uste dut hori ordaintzen dugula nolabait, eta Lurrek egiten duena dela hori ahoskatu. Araua betetzea zailagoa da zenbat eta bazterrerago egon. Lur ez da oso bazterreko pertsona bat, baina emakumea da, euskalduna, existitzen ez den klase ertain horretan sinistu duena... Batetik, enkajatzeko zailtasuna dago. Eta, bestetik, sinisten dituen diskurtsoak daude. Nik uste dut, adibidez, feminista sentitzen dela, baina zer zailtasun daude feminismoak lekurik ez duen espazioetan funtzionatu behar baduzu, eta bakarrik, ez duzunean kolektibo bat atzean? Zer indar behar duzu, nork du indar hori? Lurrek ez dauka, eta hori da kontua, nola kudeatzen den hori.

Lur bakarrik ageri da egoera horietan. Egungo gizartearen isla?

Bai, eta ikusarazi nahi nuelako ere zein ahulak garen berez, diskurtso horiek guztiak zein pertsona ahulen gainean sostengatzen diren. Gainera, hortik sortzen da konflikto morala ere, bere buruarekin duena: «Nik hau sinisten dut, baina hau egin dut...». Batzuetan, gogoa duzu esateko: «Lasai, indarrak handiegiak dira; ezin zenuen bakarrik!». Baina, askotan, ez dugu ondorio hori ateratzen, eta karga hori dugu.

Lekuz kanpo sentitze horretan, barregarri geratzea aldarrikatu duzu. Zer zentzutan?

Askotan, erridikulua arrisku moduan bizi dugu, baina lehen esan duguna deserosotasunaz, ba berdin erridikuluaz: zenbat eta bazterrerago, orduan eta errazagoa izango da erridikulua egitea, ze eremu arautu batean ertzetan dagoena izango da beste guztiak deseroso sentiaraziko dituena nabarmentzen bada. Ez dut esan nahi erridikulua egitea beti ona denik, baina, ni norbaitek deseroso sentiarazten nauenean, zer pentsatua ere ematen dit, ze arauan kokatzen nau, eta agian arau hori ez da txarra, baina... Adibidez, gizon batek bizarra kentzean zauri bat egiten badu, lasai emango du klasea, baina nik hankartean odol mantxa bat badut, ez dut emango, ze erridikulu hori beste zerbait izango da. Bada, igual aldarrikatu beharko genuke erridikulua egitea zerbait sublimea bezala, ze batzuetan da ez duzula epikarako behar duzun publikoa. Epikoa dena erridikulu bihurtzen da publiko hori ez badago. Eta indar handia behar da publiko hori gabe erridikulu horri eusteko. Bakarrik zaudenean epikarik ez dago, erridikulua dago.

Liburuan prekaritatea ere oso presente dago, edo klase ertainaren amets edo ilusioa. Mozorro hori janzteak zer ekarri digu?

Antsietatea. Gure belaunaldia bazen hori: karrera ikasi, arauak bete, eta izango ginela kultuak, eta bai, baina ez dugu ez lan finkorik, ez segurtasunik. Eta sostengatzen gaitu —ez denak baina behintzat ni— garai batean finkoagoa-edo zen gurasoen klase ertainak; horrek ez nau zubi azpira eramaten lanik edo etxerik gabe gelditzen banaiz. Baina antsietate hori... Gu ez ginen prestatu horretarako, uste genuen beste zerbait izango genuela, eta bat-batean helduak gara eta... heldua ez zen hau! Heldua zen pertsona bat maneiatzen zena munduan. Heldutzat zer hartzen den ere... Kanpoko begiradatik, heldua izatea lotuta dago segurtasun batekin ere: «Itxaron pixka bat, ze gero izango duzu lan bat, etxe bat...», eta ez da iristen, eta ez zara iristen segurtasunera, heldutasunera. Hori hogeitaka urterekin hobeto daramazu, baina ja 40 urteetara iritsi, eta suposatzen denean dena pixka bat konponduta izan behar zenuela, eta ez duzu... Lurrek ere badu hortik: ez du transmititzen heldua dela, baina bada. Seguru azaltzeko eskatzen zaigu, eta ez gaude hala. Eta nabarmena da Lur ez dagoela hala.

Matxismoak ere zeharkatzen du Lurren bizitza. Auto beltza ipuinean, autoan doan gizon batek jarraitzen dio, eta zerbait egin edo ez egin horretan ageri da...

Hor sartzen da berriro epikarena, ze ez dauka publikorik. Arrosaz jantzita doa, mototsarekin... Baina, begirada beste bat denean, erridikulua da, ez dago inor esango diona «hori ona da; arrosa ez da kolore erridikulua!». Haren publikoa ez da hori, baizik eta tipoa. Hor beste duda hori dago: beldurra eduki behar duen edo ez... Ez du beldurrik sentitzen, ze batzuetan badirudi denak sorpresaz harrapatzen gaituela, eta ez, oso biktima listak gara. Dena identifikatu dugu, baina horrek ez du kentzen arriskua, eta hori inpotentzia bat da. Gainera, sistema batean non Lur aurretik egin duen galtzaile, ezin du irabazi. Eta hortik dator: beldurra izan beharko nuke? Ez dit beldurrik ematen, baina arriskua badago... Ez duzu nahi ahuldade posizio batean jarri, ze ez zara ahula, baina gizarteak horrela jarri zaitu. Kontraesan hori da, ipuinean konpontzen ez dena. Baina nahi nuen planteatu batzuetan ez dugula beldurrik, eta, halere, gure epika zailagoa dela; erridikulua da oraindik. Eremu hori oso konplikatua da, bakarrik baldin bazaude bereziki.

Ironia edo umore mikatz bat erabili duzu hainbat pasartetan.

Idaztean ez dut nabaritzen umorea egiten ari naizela. Uste dut lortzen duzunean gauza batzuk oso ageriko-edo esatea, hortik ironia ateratzen dela, baina jartzen banaiz nahita ironia bilatzen, ez zait ateratzen. Ateratzen ez zaidan bezala oso dramatika jartzea, muga bat ikusten diot horri. Esaten dut: «Klase ertain horretan zaude, kalibratu pixka bat arazo horren neurria, noraino den autodramatismoa, autobiktimismoa...» Uste dut kontraesanak berez sortzen duela ironia. Igual, sakontasunak ere bai, ze uste dut zenbat eta sakonago, orduan eta ironia gehiago dagoela. Batzuetan, zeure buruari kontuak eskatzean ere ateratzen da: «Hau ez duzu hain intentzio onarekin egin, edo egoismoz egin duzu...». Ironia batzuetan da egia bat, edo zalantza bat argi azaldua...

Ibon Egañak aurkezpenean aipatu zuen «literatura morala» dela zurea, baina ez moralista. Nola ulertzen duzu zuk hori?

Uste dut moralista izateko irakurlearen gainetik jarri behar duzula, eta nik, idazten dudanean, beti daukat irakurle bat buruan, era batekoa edo bestekoa, baina beti da ni baino azkarragoa. Beldur puntu horretatik idazten dut gainera; beraz, lotsa emango lidake lezio moralak emateak. Nahi nuke nire ipuinetan ateratzen den morala izatea autozalantzatik: zeure buruarekin duzun eztabaida etiko hori, kontraesanak, egiten duzuna eta sinisten duzun diskurtsoa... gatazka moral hori.

Lur da hemen protagonista, eta hala deitzen zen Mea Culpa nobelakoa ere. Uler liteke berbera dela. Nolatan hautu hori?

Bai, erabaki nuen Lur jartzea, ze ikusi nuen tonua antzekoa zela; kokatzen ez zen pertsona bat zela; oso nire luzapen bat, normalean ahoskatzen ez nituen gauzak edo nire kontraesanak agertzen zituela; Mea culpan-n gehiago gatazka esan diogun horri lotuta, baina oraindik bazela diskurtso kolektiboen azpian dagoen indibiduo hori, eta liburu honetako Lur, beste gatazka batzuetan eta beste kezka batzuekin, baina oso antzekoa zela alde horretatik. Izan daiteke idazteko moduagatik ere. Ez naiz idazle profesionala: ez daukat ikertzeko ez dakit zenbat denbora, zirujau baten rolean jartzeko, adibidez. Uste dut ipuina horregatik egokitzen zaidala hobeto: nobela bat baino errazago eraman dezakezu zurekin.

Erosoen zauden edo zeure-zeurea sentitzen duzun generoa da?

Bai, guztiz, eramangarritasunagatik, baina baita gehien estimulatzen nauen generoa delako ere. Ipuinean esaldi bakoitzean jokatzen duzu dena, esaldi bakoitzak balio behar du zerbait esateko. Interesatzen zait lehen esandakoagatik ere: anekdota edo gauza txiki batean arnasa askoz ere sakonagoko zerbait egiteko zuntzak daudelako ia beti, ze ia inoiz ez gara libratzen diskurtso horiez, guk eraiki ditugunak autodefentsarako edo inposatzen dizkigutenak, baina beti badaude. Fikzioan, errealitatea ordena dezakezu, eta zentzu bat eman; horretarako balio didan heinean, formatu txikia askoz ere indartsuagoa eta erosoagoa zait.

Euskal Herrira bueltan, nola topatu duzu literatur giroa, zerbaitek arreta eman dizu?

Garai batean, guri asko kostatzen zitzaigun idazleak ginela esatea. Gero etorri dira idazle emakume batzuk esan dutenak hasieratik idazle direla. Ez dakit zer etorri den lehenik eta zer gero, baina emakume irakurlea ere ahaldundu da. Jada ez digu hainbeste axola gizonek ulertuko ote duten guk idatzitakoa, ze badakigu badagoela emakumezko publiko ahaldundu bat. Nik, idaztean, badakit hor dagoela, eta hor kristoren aldaketa nabaritzen dut nigan. Alde horretatik, askoz ere seguruago sentitu naiz publikora ateratzean, eta hori aldaketa ederra da.