«Feminismoari buruzko eztabaida polarizatu egin da»

Ahots goxo eta hurbileko bat bestaldera. Bartzelonan bizi da Empar Pineda (Hernani, Gipuzkoa, 1944). «Potxolo» eta «morrosko» deitzen dio kazetariari, lotsaz gorritzeraino hura. Umorea eta ironia dosi berean darabiltza, baina umiltasunak egiten dio gainez. Kattalin Miner idazleak Hernaniko Udalaren enkarguz idatzitako Empar Pineda Erdozia. Gorputzak hala eskatuta liburua aitzakia eta, batez ere, gida modura hartuta egindako elkarrizketa da hau. Eta berreste bat ere bai: gorputzak hala eskatuta egin izan duela bai Empar Pinedak bere bizitzan egin duen guztia.

Empar zara? Amparo zara? Edo Amparito?

Nire ama pontekoa izeba Amparo zen, eta horregatik jarri zidaten niri ere Amparo. Baina Bartzelonara iritsi nintzenean, Ampar deitzen hasi zitzaizkidan —Empar, idatziz—. Herrialde honi egindako keinu moduko bat ere bada. NAn Amparo daukat oraindik.

Ederki dakizu, noski, katalanez.

Bada, ez nintzen hasi Katalunian ikasten; Madrilen, baizik. Ni hara joan nintzen, Euskal Herrian ez zegoelako unibertsitate publikorik. Kaudilloaren erabaki bikain horietako bat izan baitzen ez sortzea jakituriaren eta euskararen transmisiorako balio zezakeen inolako fokurik. Nire ahizpa zaharrena Madrilen ezkonduta zegoenez, hara joan nintzen. Hasiera erraztu zidan horrek. Gerora, ikastetxe nagusi batean egon nintzen. Toki guztietako jendea zegoen han. Haietako bat neska kataluniar bat. Hark erakutsi zidan nire katalana.

Nolakoa zen Hernaniko zure familia? Moldea apurtu zenuen?

Sei anai-arreba ginen. Lau neska eta bi mutil. Esango nizuke familia normala zela. Nire ama harakina zen, eta nire aita, tratantea. Gure harakindegirako eta besteetarako ganadua banatzen zuen. Kuriosoa da aitarena. Zeren Burgosko Sala de los Infantesen bizi izandakoa zen, eta, han, El Catalan esaten zioten, bere gurasoak hara joandakoak zirelako. Hernanin, aldiz, El Burgales deitzen zioten. Kataluniar-gaztelau-euskal herritar gurutzatze horretan hazi nintzen ni. Amak euskaraz egiten zidan, baina etxeko hizkuntza gaztelania izan zen, eskolak ez zidan asko lagundu, eta, behin kanpora joandakoan, galdu egin nuen [ulertzen ditu oraindik esaldi asko, eta hitz solteak ere ongi esaten ditu]. Dena dela, gure gurasoak beti ahalegindu ziren seme-alaba guztioi ikasketa onak ematen. Nik filosofia ikasi nuen, filologia erromanikoaren adarretik.

Aitonarekin harreman berezia zenuen.

Bai. Aita pontekoa nuen, eta, harengatik balitz, medikuntza ikasiko nuen, bera petrikiloa baitzen. El Patas deitzen zioten. Inguruko baserri guztietan ezagutzen zuten, eta saltzen zituen bere erremedioak. Ukendu bat asmatu zuen, enplastu miragarri horietako bat. Aitaren ukendua deitzen genion. Erreferentea izan zen niretzat aitona. 1936an berak altxatu zituen Urumearen ibar osoan Frente Popularraren aldeko botoak. Sustraietan daramagu, beraz, aitonaren borroka.

Madrilen esan omen zizun neska «gorri» batek, lehen aldiz, zu lesbiana zinela.

Sekulako borroka geneukan unibertsitatean Falangearen sindikatuaren kontra. Sindikatu Demokratikoa lortzeko hauteskundeak antolatu ziren, eta hautagaien izenekin zerrendak jarri zituzten. Eta hara non zerrendan zegoen neska baten izenaren alboan idatzi zuten: «Gorria! Puta! Komunista!». Horrelakoak, eta gehiago ere bai. Nire baitarako esan nuen: «Ostia! Ni neska horrekin liatu behar naiz». Eta halaxe izan zen. Neska hura ezagutu nuen, eta lagunak egin ginen. Hari aitortu nion behin nola izaten nituen nik lagunak besteak baino lagunagoak zirenak, eta esan zidan: «Ahaztu zaitez besteak baino lagunagoak diren lagunez, zu goitik beherako lesbiana zara». Garai hura izan zen, hori ezagutzea, eta baita politikan sartzea ere. Unibertsitate mailakoan lehenengo, eta frankismoaren kontrakoan hurrena.

Kartzelan ere egondakoa zara?

Bai, denbora gutxian, baina egon nintzen, Martutenen. Talde bat sortu genuen: Fec (Federacion de Comunistas). Talde horretako kideek lortu genuen harremanetan jartzea ETAren zatiketarekin: ETA Berrirekin, eta bilera bat egitekotan gelditu ginen Burgosen. Gu Madrildik gindoazen, eta haiek Euskal Herritik. Bilerarako jarritako tokira gindoazela, espaloian bertan, tipo batek aurrea hartu zidan, eta eskuan zerbait zuela erakutsi zidan. Uste nuen erlojuren bat edo saldu nahi zidala, eta nik «ezetz» ez nuela nahi. Bai zera! Brigada politiko sozialeko bat zen. Burgosko polizia etxera eraman gintuzten lehenengo, eta Donostiara handik. Meliton Manzanas hil zuten garaia zen. Gobernu Zibileko kalabozoetan eduki gintuzten. Galdeketetan denetik egin ziguten. Akusazio larriak egin zizkiguten, eta Martutenera eraman. Han geundenetako baten gurasoek egin zituzten gestioak, eta Burgostik hara modu horretan eraman izana erabat irregularra zela salatu zuten, besteak beste. Ikusi zuten ez zutela gure kontrako ezer, eta libre utzi gintuzten.

Hil zen Franco, eta zu Bartzelonara. Iritsi, eta Primeras Jornades de la Dona de Catalunya. Liburuan diozunez, «mugarri» bat.

Sekulakoa izan zen. 3.000 emakumezko. Feminismoa deskubritzea izan zen hura. Pentsaezina. Mugarri erabatekoa. Oraindik ere ileak tente jartzen zaizkit hura oroitzen dudanean. Barneratzen haste bat izan zen. Barneratzen hastea gizartean bazegoela egoera berezi bat gizonezkoenaren ezberdina zena. Hitz egin genuen denari buruz, hartaz eta honetaz, jainkotasunaz eta gizatasunaz, berotasun ikaragarri batekin.

Dena zegoen egin gabe?

Dena. Edo ia dena.

Eta zer egin zenuten?

Erabaki garrantzitsuenetako bat izan zen koordinakunde bat sortzea. Emakumeen lan baldintzen inguruan hasi ginen lanean. Eta egiten ari ginenaren berri Katalunia osoan ematen hasi ginen.

Ez da agian haren pareko mugarria, baina zu benetan ezagun Interviu aldizkariko elkarrizketak egin zintuen?

Bai, hori geroago gertatu zen. Titulu gisa jarri zidaten: «Soy lesbiana porque sí». Erabat apurtzailea izan zen. Azaleko argazkia behetik gora aterata zegoen. Ni eserita agertzen nintzen, eta kamera behetik gora enfokatua. Zapatatzar batzuk agertzen ziren, zeren nik beti eduki izan ditut neurri handikoak. Aurpegia kasik ikusi ere ez zitzaidan egiten.

Nola hartu zuten etxean?

Aitak ez zuen batere ongi hartu. Gauza horiek publikoan ez dagoela zertan planteatu esaten zuen. Eskerrak nire izeba Eliri. Taberna bat zeukan Hernanin, nire amaren ahizpa gazteena zen, eta hara joaten zen aita gauza hauek komentatzera. Hark orientatzen zuen, nolabait, gai hauetan. Eta esaten zion: «Ez zaitez kezkatu. Lehen, berdin gertatzen zitzaigun banatzen ziren matrimonioekin. Hasieran asaldatzen ginen, eta orain normala da. Bada, hau ere normala izango da gerora». Nire bizitzaren parte izan zen nire izeba modu horretan: terrenoa erraztuz, nolabait.

Aurpegi ezaguna bihurtu zinen.

Bai. Interviu-koa abiapuntu moduko bat izan zen. Niri deitzen zidaten gero prentsatik, irratietatik eta telebistetatik. Hasieratik planteatu eta barneratu nuen aurpegia eman beharra neukala. Gerora aurpegia emate horri armairutik irtetea deitu izan zaio. Eta nik ez nuen arazorik horretarako. Madrilgo Feminista Lesbianen Kolektiboko kide nintzen orduan. Eta Bartzelonara etorri nintzenean ere aritu nintzen zeregin horretan. Jordi Petit eta biok ibiltzen ginen hara eta hona. Eta barregarri samarra ere bazen, zeren izatezko bikote heterosexual bat ematen genuen. [Jordi Lozano Gonzalezi buruz ari da, klandestinitate garaian Jordi Petit izena hartu zuen eta Espainiako Estatuko LGBT mugimenduko kide aitzindaria da].

Zer zen Isadora klinika?

Borondatezko abortuak egiten zituen aurreneko kliniketako bat. Marisa Castro izan zen sortzaileetako bat, eta lagun mina dut. Ez zen bakarrik abortuak egiten zituen klinika bat. Emakumeei bestelako osasun zerbitzuak ere ematea bazen helburua. Niri han lan egiteko aukera ematea sekulakoa izan zen. Abortuaren alde lan egin izan dut beti. Eta garai hartan abortuaren aldeko elkarte bateko kidea nintzen Madrilen. Mobilizazioak-eta antolatzen genituen, baina ateak irekitzeko egunak ere bai, emakumeei informazioa emateko eta sexualitateaz hitz egiteko. Han lan egitea zoragarria izan zen niretzat. Soldatapeko nire lehen lana izan zen.

Garai gogorrak ere bai?

Abortatzeko eskubidearen kontrakoak atarian izaten genituen une oro, eta sartzen ziren emakumeak iraintzen zituzten. Salaketa jarri ziguten, Guardia Zibila sartu zen tartean, eta gerora deskubritu genuen bazegoela halako sare moduko bat Guardia Zibilaren, epaileen eta komunikabideen artean, klinikaren kontra egiteko.

Lesbiana eta abortista. Arraroa irudituko zaie batzuei.

[Barrez] Gauza bat esango dizut: nik Latinoamerikako zein Europako feminismoan ikusitakoaren arabera, abortuaren aldeko batzorde eta elkarteetako kideak eta sustatzaileak lesbianak izan dira gehienak. Beraz, nirea ez zen salbuespena izan.

Zer unetan dago feminismoa?

Mugimendu feministak azken hamarkadetan bazirudien lokartu samar zegoela. Baina Martxoaren 8ko ospakizunek biziberritu eta berpiztu egin dute. Milaka emakumezkok egin dute bat borroka feministarekin, mobilizazioak ikaragarriak izan dira, eta emakumezko sektore berriak sartu dira: emakumezko transexualak, emakumezko arrazializatuak, etxeko langileak, prostitutak... Horiek guztiak zabaldu egiten dute subjektu feminista. Eta sartu dira gizonezko sektore batzuk ere, kausa feminista haiei ere badagokiela ohartuta.

Zeintzuk dira debateak une honetan?

Arazo serio bat daukagu. Zeren debate asko sare sozialen bidez egin edo bideratu dira, eta eztabaida polarizatu egin da. Horrek zaildu egin du eztabaidatu ahal izateko giro lasai bat sortzea. Eta badago beste arazo bat ere: badagoela feminismo hegemoniko bat hainbat komunikabidetan agertzen dena eta botere zentralaren feminismoaren posizioekin bat egiten duena. Konkretuki, gobernu zentralaren feminismoarekin.

Eta zeintzuk dira haien planteamenduak?

Feminismo bat da planteatzen duena, batetik, guk deitzen dioguna: identitarismoaren arazoa. Alegia, bakarrik emakumezkoek, eta bakarrik emakumezko mota batek eraman behar duela borroka aurrera. Badirudi horientzat dibertsitatea mehatxua dela feminismoaren batasunarentzat. Ez dute aintzat hartzen feminismoaren hasiera hartan, noski, emakumezkoak aritu zirela lehen lerroan borrokan, baina badaudela sektore gehiago ere borrokatzen direnak feminismoaren kausa lortzeko. Alde horretatik, nire ustez, gizonezkoen sektoreak borroka feministara gehitzea garrantzitsua da, hedatzen dutelako subjektu feminista.

Eta, bestetik?

Sexualitatearena da beste arazoa. Zer gertatzen da sexualitatearekin? Eraso sexualen kontrako borroka dela eta, punitibismoaren debatea pisu handia hartzen ari da. Baina zeren inguruan? Sexualitatearen alde arriskutsuen inguruan, ez sexualitatearen alde atsegingarriaren inguruan. Binomio moduko bat sortu da: plazera eta arriskua. Eta arriskua ari da gaina hartzen, eta plazera ez da aintzat hartzen.

Zer egin, orduan?

Aurre egin behar zaio feminismo hegemoniko horri. Horretan ari dira sektore asko, eta neroni sentitzen naiz horien parte. Gustura nago. Ni hasierako feminismo hartakoa naiz: diplodoko samarra. Eta pozgarria da ikustea gazte sektore horiek benetan interesatuta daudela feminismo hegemonikoarena ez den ikuspegi batean.

Zer ari da gertatzen gayen, lesbianen eta transen zahartzearekin?

Itxuraz, begiruneari dagokionez, lesbianek errazagoa izan dugu gayek baino. Itxuraz diot, zeren, berez, ez ginen existitzen, ez zelako aintzat hartzen emakumeen artean sexualitate propio bat egotea.

Ikusezinak zineten?

Hori da. Eta ez existitze horrek permititu zigun frankismo garaian ez sufritzea garai hartako homosexualek sufritu zutena. Haiena jasanezina izan zen. Ikusten zituzten bi emakumezko besotik helduta, edo musuren bat ematen, eta esaten zuten: «Badakizu, oso samurrak dira emakumezkoak, maitekorrak dira». Gizonezkoek eskua ematen bazuten, edo musuren bat... pentsa.

Sareak sortu zenituzten?

Hori da. Lesbianek bagenuelako aukera gure artean sareak sortzeko, festak gure artean egiteko, aukerak bilatzeko... Gizonek, ez. Eta sare horiekin errazagoa da zahartzea. Hori hala da. Ni Madrilgo 26 de Diciembre fundazioaren sortzaileetako bat naiz. Hain zuzen, gay eta lesbianen zahartzaroa ikusarazteko eta haientzat egoitzak sortzeko lan egiten du. Baina ez dira ohiko egoitzak, zeren gaur egungo egoitza ereduak beldurgarriak dira gay eta lesbianentzat, gizartean sufritu duten guztia berriro bizitzea baita haientzat egoitza horietan sartzea. Horregatik sortu behar dira beste modu bateko egoitzak, bestelako ereduak, ahalbidetu dezaten gay eta lesbianen behar bezalako zahartzaro bat, eta baldintza duinetan.

Alegia, borrokak jarraitu egiten duela?

Horixe bera. Gauza asko lortu ditugu, baina borrokak jarraitu egiten du, ez da amaitu. Lortu dugun guztia esfortzuari, ekintzari eta borrokari esker lortu dugu, eta horretan jarraitzen dugu.