Eguzkia urrun dago oraindik

Egitasmoa 1985ean abiatu zen; eraikuntza 2010ean; berez, 2025ean bukatuko dituzte lanak, eta orduan hasiko dira esperimentuekin; eta 2035ean ekingo diote fusio nuklearra lortzeari. Fusio nuklearra, energia agortezinaren eta garbiaren promesa. Eta ITER, Lur planetan eguzki bat sortzeko eta haren energia baliatzeko proiektua.

Zer da ITER?

Latinez, bidea esan nahi du. Nazioarteko Erreaktore Termonuklear Esperimentala da (International Thermonuclear Experimental Reactor). Bide luzea, bide erraldoia edo bide korapilatsua izan zitekeen, proiektua, ideia, 1985ean sortu baitzen, eta eraikitzen, berriz, 2010ean hasi baitziren. Nazioarteko proiektua da, bai, baina ezohikoa, munduko potentzia nagusiak elkarlanean ari baitira: AEB Ameriketako Estatu Batuak, Errusia, Europako Batasuna, Hego Korea, India, Japonia, Suitza eta Txina. Erresuma Batuak, Europako Batasunetik aterata ere, proiektuan jarraitzeko asmoa duela esan du. Ona da potentzia guztiak elkarrekin lanean aritzea, baina horrek, era berean, kudeaketa zaildu du.

Non dago?

ITER Frantzian dago, Cadarachen, Saint-Paul-lez-Durance herrian (Rodanoaren Ahoak departamendua), Marseillatik oso gertu. 180 hektareako eremu bat da.

Zer lortu nahi dute?

Helburua da fusio nuklearra probatzea, ikertzea eta garatzea, gero hari etekina atera ahal izateko eta, ahal bada, etorkizuneko energia iturrietako bat izateko. Fusio nuklearra egonkorra eta iraunkorra izan daitekeela eta eskala handian sor daitekeela frogatuz gero, etorkizunean fusio nuklearreko plantak eraiki nahi dituzte. Hala ere, ITERen helburua ez da berak argindarra sortzea. Proiektuaren neurria, zentzu guztietan, izugarria bada ere, esperimentu bat baino ez da. Munduko esperimentu zientifikorik handienetakoa. Erronka zientifikoa, bai eta teknikoa eta ingeniaritzakoa ere.

Nuklearra?

Bai, esperimentuaren oinarria fusio nuklearra da. Hala ere, abizen bera badute ere, eta biek atomoetako nukleoek energia askatzea nahi badute ere, bereizi egin behar dira fusio nuklearra eta fisio nuklearra, zentral nuklearretan baliatzen dena.

Zer da fusio nuklearra?

Labur esanda, bi atomo arinen nukleoak elkartzea, fusionatzea; fisioa, aldiz, atomoak bitan zatitzea da. Bietan lortzen da energia asko, baina fusioak hainbat abantaila ditu fisioarekiko: berez, energia gehiago lortzen da eta ia guztiz garbia da, bat egitearen emaitza helioa baita, gas geldoa eta kaltegabea.

Fusio nuklearra lortzeko hidrogeno atomoak erabiliko dituzte, elementu sinplea eta ugaria. Ez da erraza hidrogenoaren bi nukleo elkartzea, haien protoiek karga positiboa baitute eta, indar elektrostatikoaren eraginez, elkarrengandik ihes egiten baitute. Indar elektrostatiko hori gainditzeko eta hidrogenoaren nukleoek bat egiteko, energia asko behar da. Kasu honetan, beroa, bero izugarria. Zenbatekoa? 150 milioi gradukoa, Eguzkiaren barruko tenperatura halako hamar.

Azalpen tekniko guztiek baino gehiago balio du fusio nuklearra eta ITER irudikatzeko baliatu den ideia batek: eguzki bat sortu nahi duten Lurrean, eguzki artifizial bat. Lurrean egin nahi dute Eguzkian eta izarretan berez gertatzen dena.

Eguzkia Lurrean?

Izarretan —Eguzkia izar bat da— fusio nuklearra gertatzen da etengabe. Grabitate indar izugarriaren eta tenperatura altuen eraginez, hidrogeno nukleoek elkar jotzen dute, elkarrengandik urruntzen dituen energia elektrostatikoa gainditzeraino. Ondorioz, nukleoek bat egiten dute. Bi hidrogeno atomo elkartuta, helioa sortzen da, eta energia izugarria askatzen dute. Eguzkian prozesu horren bidez askatzen den energiaren zatitxo bat baino ez da iristen Lurrera.

Nola egingo dute ITERen?

Tokamak erako erreaktore bat baliatuko dute. Erreaktoreak, bihotzean, erroskilla itxurako huts ganbera bat du. 150 milioi graduko berotasunak edozein material urtuko luke. Hori saihesteko, konfinamendu magnetikoa baliatuko dute: hidrogenoa huts ganberan konfinatuko dute, kaiolatu, eremu magnetikoen sare korapilatsu baten bitartez. Hainbat iman erraldoi erabiliko dituzte sare hori sortzeko.

Imanak supereroaleak izateko, -270 gradutan egongo dira. Alegia, metro gutxian muturreko hotza eta beroa izango dira.

Hidrogenoa berotu egingo dute, plasma sortu arte, partikulen zopa moduko bat. Materia, solidoa, likidoa eta gasa ez ezik, plasma ere izan daiteke, tenperatura eta presio handietan. Plasma hori berotuta, une batetik aurrera, hidrogeno partikulen arteko erreakzioek bero handiagoa sortuko lukete eta, beren kabuz, egoera horri eutsi egingo liokete, egonkorra izango litzateke.

Eta argindarra?

ITERek ez du argindarrik sortuko, baina fusio nuklear egonkorra, iraunkorra eta eskala handian lortuz gero, hurrengo urratsa hori izango da. Huts ganberan sortutako berotasunaren zati bat huts ganberako hormen bitartez xurgatuko litzateke, eta gainerako prozesua ezaguna da: beroak ura lurrunduko luke, lurrunak turbina batzuk mugitu eta turbinen mugimendutik, indar mekanikotik, argindarra sortuko litzateke.

Lortu al da fusio nuklearra?

Bai. Joint European Torus (JET) esperimentuak, Erresuma Batuan, 16 MWeko energia sortu zuen 1997an, orain arteko kopuru handiena. Baina energia hori lortu ahal izateko 24 MW erabili behar izan zuten, beraz, ez da eraginkorra. ITERen balantze energetiko positiboa lortu nahi dute: 50 MW erabilita, 500 sortu.

Energia garbia al da?

Energia guztiz garbia dela esan ohi da, baina ez da erabat hala. ITERen hidrogenoaren bi isotopo erabiliko dituzte fusio nuklearra lortzeko, haien nukleoek bat egiteko: deuterioa eta tritioa. Tritioa erradioaktiboa da. Erradioaktibitate maila apalekoa, uranioa ez bezala. Hamabi urte behar ditu kaltegabea bihurtzeko. ITERen arabera, bertan tratatuko, bilduko eta gordeko dute material erradioaktibo guztia.

Zein dira tritioaren mugak?

Tritio kopurua mugatua da: hogei bat kilo baino ez daude munduan, eta ITERek guztia beharko luke hainbat urtetan erabiltzeko. Muga hori gainditzeko asmoz, ITERen bertan tritioa sortzen saiatuko dira, plasmatik ihes egiten duten neutroiek hormako litioarekin bat eginda.

Euskal Herriko enpresek parte hartzen al dute?

Bai. Elgoibarko (Gipuzkoa) AVS Added Value Solutions eta Tecnalia zentro teknologikoa hautatu dituzte plasma injektorearen prototipoaren zati batzuk egiteko. Zehazki, neutralizatzailea, ioi hondakinen deskarga sistema eta kalorimetroa. Tecnaliakpiezen arteko «prozesu kritikoetako lotura bereziak» egingo ditu, Hugo Martinez de Lahidalgaren esanetan. Industriatik zientziarako ekimenen arduraduna da Martinez de Lahidalga Tecnalian.

Tecnalia, gainera, huts ganberako hormaren ekoizpenean parte hartzen ari da. Horma horrek xurgatuko du fusioan sortutako energiaren, beroaren, zati bat, eta, era berean, egitura babestuko du. 440 pieza izango dira, eta berilio geruza bat izango dute, «erresistentzia handia baitu erradiazioarekiko».

Noiz egongo da martxan?

Auskalo. Orain arte ez baitituzte epeak bete. 2025erako bukatu nahi dituzte lanak, eta 2025eko abenduan sortu nahi dute lehen plasma. 2035ean hasiko lirateke deuterioarekin eta tritioarekin lanean, fusioa lortzeko asmoz.

Merezi al du?

Hainbat talde ekologistak esan du ezetz, emaitzak asko atzeratzen ari direlako eta klima larrialdiak berehalako erantzunak behar dituelako, besteak beste. Martinez de Lahidalgak, ordea, uste du baietz: «Erronkak merezi du, energia iturri amaigabe bat eta oso merkea lor baitaiteke. Energia ez litzateke izango faktore mugatzaile bat, gaur egun bezala. Guztien eskura egongo litzateke, airearen edo wifiaren moduan».