«Euskal deportatuak bi aldeetatik ahaztuak sentitu dira askotan»

Lehen begiratuan, iduri luke deportazioa 80ko hamarkadako auzi bat dela. 1984tik 1989ra erabili zuten, eta, horren ondorioz, 70 bat euskal errefuxiatu Afrikako eta Amerikako zenbait herrialdetara bidali zituzten, behin-behinean eta noizbait egoera hori normalduko zelakoan.

Baina normalizazio hori ez zen inoiz iritsi. Deportatuen afera izugarri luzatu zen, gaur egunera iritsi arte: oraindik badago euskal deportaturik munduan barreiatuta. Susana Panisellok(Xerta, Katalunia, 1982) gai horri buruzko doktoretza tesia aurkeztu zuen 2011ko irailean, eta, orain, liburu batera ekarri ditu bere ikerketaren emaitzak: Los deportados de ETA. Los olvidados del conflicto (ETAren deportatuak. Gatazkako ahaztuak, Txertoa).

Zergatik aukeratu zenuen deportazioa ikerketa gaitzat?

Nik oso garbi neukan tesia euskal politikaz eta bereziki ETAren ingurukoaz egin nahi nuela, baina ez nekien zer gai jakin hartu. Gaiak aztertzen hasi nintzen, eta ikusi nuen deportazioaz ia ez zegoela ezer: liburu pare bat baino ez, baina bizipenak jasotzen dituztenak, ez liburu teknikoak. Horrek adoretu ninduen.

Zer da deportazioa?

Euskaldunek 1970eko hamarkadan ere pairatu zuten deportazioa, baina Frantziako lurraldetik oso gertu zeuden zenbait uhartetara eraman zituzten. Nik 80ko urteetako deportazioa aztertu dut. Nazio segurtasuneko neurri bat da, eta erabiltzen da estatuak susmatzen duenean pertsona bat arriskutsua izan daitekeela herrialdearen segurtasunerako; orduan, pertsona hori kanporatu egiten dute.

Euskal errefuxiatuen kasuan, faktore bereizgarria da Frantziak hartu zuela neurria, baina Espainiak parte hartu zuen, eta, adibidez, Espainiako Barne ministro ohi Barrionuevok deportatzeko modukoak iruditzen zitzaizkienen zerrenda luze bat eman zien Frantziako agintariei. Beste berezitasun bat da hirugarren herrialde batzuek ere parte hartu zutela; zehazki, Amerikako bostek eta Afrikako beste horrenbestek.

Nola gertatzen ziren atxiloketak?

Zerrenda horretan agertzen zen pertsona bat atxilotzen zutenean, inoiz ez zioten esaten nora bidaliko zuten. Normalean, Frantziako hotel edo bestelako egoitza batean atxikitzen zuten, edo hiruzpalau egun geroago abioi batean sartu eta bidali egiten zuten. Atxilotzen zutenetik beste herrialdera iritsi arte, pertsona hori desagertuta egoten zen, senideei eta abokatuei ez baitzieten ezer esaten.

Neurriak bazuen lege oinarririk?

Frantziak II. Mundu Gerraren ostean onartutako arau bat da, 1946koa. Beraz, legezko neurria da. Nik ikerketa abiatu nuenean, kontrakoa uste nuen, ez bainuen sinestenlegezkoa izan zitekeenik pertsona bat susmo batengatik atxilotu eta epailearen aurretik igaro gabe kanporatzea, baina hala da.

Garai hartako egoera politiko eta historikoak zerikusiren bat izango zuen neurria berriro erabiltzen hastearekin.

Nik uste dut faktore garrantzitsuena Felipe Gonzalezizan zela, eta PSOE Espainiako gobernura iristea. Frantzian ere sozialista bat zen presidentea, [François] Miterrand. Eta 1983aren bukaeran egindako Internazional Sozialistaren bileran elkarrekin egon ziren, eta lehen kontaktuak egiteko aukera izan zuten. Hirugarren herrialdeen sarea josteko ere baliagarria izan zen; herrialde horietako agintariak sozialisten lagunak edo kide ideologikoak ziren.

Frantziari begira, nolako garrantzia izan zuen Espainian ere gobernu sozialista egoteak?

Frantziak bazuen nolabaiteko ospe hori, askatasunaren lurraldea eta iheslariak babesten zituen herrialdea izatearena, eta euskal iheslari batzuek errefuxiatu estatutua zeukaten, baina Espainian gobernu sozialista bat egoteak zalantzak sortzen zizkien, eta ez zekiten nola jokatu. Orduan erabaki zuten estradizioen bideari ekin beharrean lehenbizi deportazioekin saiatzea, behin-behineko irtenbide gisa. Pentsatzen zuten gizarteari begira deportazioa ez zela izango estradizioak bezain ospe txarrekoa.

Frantziak beste presio bat zeukan: GALen jarduera. Horrek ere eraman zituen pentsatzera zerbait egin behar zutela.

Geroago, bi herrialdeek estradizioen bidea hobetsi zuten.

Lehenengo estradizioak 1984aren amaieran izan ziren, baina gaizki atera zitzaizkien: Frantziak hiru errefuxiatu utzi zituen Espainiaren esku [Jose Carlos Garcia Ramirez, Jose Manuel Martinez Beiztegi eta Pakito Lujanbio], eta horietatik bi aske utzi behar izan zituzten, haien kontrako frogarik ez zutelako. Horrek berriro piztu zituen Frantziaren zalantzak, eta momentuz deportazioekin jarraitzea erabaki zuten.

Espainiari lagundu zioten herrialdeek ordain ekonomikoak izan zituzten?

Herrialde batzuek deportazioan parte hartu zuten, eta, segituan, garapenerako kredituak jaso zituzten; bi gertaerak denboran bat datoz. Kasu batzuetan, herrialde horiek ez zuten garapenerako proiektuak finantzatzeko erabili diru hori, beste negozio batzuk egiteko baizik. Egon zen ordaintzeko beste modu bat: diruz betetako maletak. Jakina, ez dago horren froga idatzirik edo agiririk, baina Sao Tomen, adibidez, lekukoek ikusiak dituzte Espainiako funtzionarioak maletarekin iristen. Rafael Vera eta Julio Feo arduratzen ziren horretaz.

Frantziaren kasuan, ordaina izan zen Frantziari esleitzea zenbait proiektu, batez ere arlo militarrean eta abiadura handiko trenarenean.

Liburuaren izenburuan diozu deportatuak «gatazkako ahaztuak» izan zirela. Zergatik?

Nik zalantzak izan nituen titulu hor jarri ala ez, baina deportatu batzuekin hitz egin nuen, eta esan zidaten baietz, horixe izan zela beren sentsazioa. Askotan ahaztuta sentitu ziren, bi aldeetatik. Espainiako estatua ez zen haietaz arduratu; batez ere [Jose Maria] Aznar presidente bilakatu zenean izan zen inflexio puntua, eta Espainiak utzi egin zion deportatuak hartzen zituzten herrialdeei ordaintzeari. Ondorioz, 1998tik aurrera, herrialde horiek deportatuen gaineko zaintza laxatu zuten, eta haien egoera guztiz zehaztugabea bilakatu zen. Baina beraien mugimendu politikoak ere ahaztu zituela sentitu zuten.

Zein da egoera gaur egun?

2011tik, batzuk itzuli dira, baina, lehenbizi, haien abokatuek ikertu behar izan dute jakiteko haien kontrako auzirik ba ote zegoen, eta hori ez da beti erraza izan. Oraindik zortzi gelditzen dira: hiru Kuban, lau Cabo Verden, eta bat Venezuelan. Haiena zailagoa da: zenbaiten kasuan, Auzitegi Nazionalak berriro ireki ditu haien kontrako auziak, etortzerik izan ez dezaten. Eta, beste zenbaitentzat, arazoak gehiago dira pertsonalak eta familiarrak: han senideak eta negozioak dituzte.