«Gatazkari buruzko nobela batek ez du fama onik egun»

Joseba Jaka bekaren bultzadarekin ondu du Mamu eratortzeko moduak bere laugarren nobela Juanjo Olasagarrek (Arbizu, Nafarroa, 1963).«Beka honen gauza onena da, diruaz aparte, adituekin lan egin behar duzula; hobetzeko moduak proposatzen dizkizute, eta beti da aberasgarria hori», eskertu du. Euskal Herriko gatazka politiko armatuari heldu dio berriz: «Gure gaia izan da».

Nola joan dira lan berria argitaratu ostekoak?

Lagun kritikoek ez dituzte zure liburuak kritikatzen, eta badut sentsazioa nire eta beste batzuen garaia pixka bat pasatu dela. Hala ere, ez dut horretan gehiegi sartu nahi; nire azken aldiko matraka da, eta idazle bat lantuan ez da gauza txukuna... Beraz, hainbestean [barrez].

Nobelari helduta, gatazka jarri duzu berriz ardatzean. Zerk piztu du kontakizun berri hau?

Gauza asko dira. Gatazka dezentetan tratatu dut; gehiegitan, pentsatuko du bateren batek. Lehenengo nobelan badago [Ezinezko maletak, Susa 2004], bigarrenean [T (tragediaren poza), Alberdania, 2008), hirugarrenaren atzean [Poz aldrebesa, Susa, 2017)... baina zuzenen orain heldu diot. Nondik sortzen den ez dakit. Nire belaunaldia asko hunkitu duen eta hunkitzen duen gauza bat da. Orain bertan Mikel Antzari bigarren aldiz ordainarazi nahi izatea, sortu dituen kritikak... bistan da gaia oraindik hor dagoela.

Eta nolatan mamuen istorio bat?

Formarako lehen bulkada Irlandako gatazkaren inguruko nobela bat izan zen, Stuart Nevilleren mamuen thriller bat, The Ghosts of Belfast. Baina giro hori Jokin Muñozen Joan zaretenean nobelan ere agertzen da, baita Iban Zalduaren ipuinetan ere. Muñozen nobelan presoen erretratuak agertzen dira, irudi fantasmagoriko modura. Eta hori da: gatazkak hainbeste irauli du errealitatea, errealitate hori nolabaiteko gurpil zoro batean sartu dela, eta ez dakizula zer den erreala eta zer ez. Azterketak ere badaude; Joseba Gabilondok esaten du gatazka paisaia modura edo genero nobela batean agertuko dela hobekien. Baina gure burua kontatzeko, ez gatazka: gatazka ez baita gatazka bakarrik, gatazka kontatzea gure burua kontatzea da.

Egitura da nobelaren alderik aipagarrienetako bat. Izan, pertsonaietako batek (Sara Carcamo) idatzitako nobela da kontatzen dena. Zer dela eta?

Isaac Rosaren liburu batek sortu zidan irakurketa metaliterariobaterako bulkada. Espainian egon da gerra zibilaren inguruko moda bat, eta Rosak badauka gerra zibilari buruzko nobela bat [La malamemoria ] gero zuzendu eta deitu zuena ¡Otra maldita novela sobre la guerra civil!. Horrek eraman ninduen beste kapitulu batzuk gehitzen hastera kontakizunari. Epaimahaiaren akta, nire buruaren aipamena... jolas bat izan da; zer den errealitatea, zein benetako nobela... planoak hausteko modu bat izan da.

Bosgarren kapitulua, esaterako, Sara Carcamo idazleari egindako elkarrizketa bat da.

Bai. Nahi nuen irudikatzea idazle bat antzeko belaunaldikoa, emakumea... Eta batez ere saiatu naiz aztertzen euskal hiritarra den eta espainolez idazten duen egile batek nola begiratzen dion euskal gatazkari, zein estereotipotan erortzen den, pentsatzen ote duen euskal literaturan intimitate handiagoa egon dela biktimarioekin biktimekin baino... Egin daitezkeen galderak dira, Ramon Saizarbitoriak Martutene-n egiten dituenak, adibidez.

Elkarrizketan, Derrida filosofoaren ideia bati heltzen dio idazleak; orainaldia ulertzeko mamuak galdekatu beharra defendatzen du. Izan da idazketarako motorra zuretzat ere?

Bai. Derridarentzat errealitatea espektrala bihurtzen da, oinarri materialik gabekoa, diskurtsoek beste diskurtso batzuei soilik egiten dietenean erreferentzia, sinboloek beste sinbolo batzuei... Hizkuntza mamuzko errealitate bat bihurtzen da, eta uste dut gatazkarekin hori gertatu ahal izan dela. Horregatik interesatzen zitzaidan. Mamuak ez daude ez bizirik eta ez hilik, tartean baizik, eta hildakoak, torturatuak... sortu dituen gatazka batean oso pertsonaia interesgarriak izan daitezke.

Itziar Amezaga eta Josu Andoni dira, batik bat, mamuak. ETAren atentatu batean hildakoa lehena; atentatuan parte hartu zuen ETAko kidea bigarrena. Biak ari dira oinazetik. Nondik eraiki?

Mamuak dira, niri ere zaila egiten zaidalako biktimei buruz hitz egitea modu errealistago batean. Gaia hain da mingarria, modu errealista batean biktima baten buruan jartzea oso ariketa sakona eta saiatua izan behar dela. Hautsi nahi izan dut biktima-biktimario binomioa, biolentzia neurri batean justifikatu egiten duelako. Esatea gerra zibilean biktima izandakoak biktimario bihurtu direla gero... ez dakit erabat egia den. Hala ere, zalantzekin noa hau dena pentsatzen.

Balio dizu idazketak inpresio horiek kontrastatzeko?

Bai. Askotan idazten dugu gure buruari ispilua jartzeko, eta horretaz gogoeta egiteko. Nik irakurleari ez dizkiot erantzunak ematen, ez naiz azterketa sakonetan oinarritzen; errealitateari buruzko galdera bat egin, eta ikuspuntu bat erakusten diot, ikuspuntu bat galdera modura. Uste dut, oro har, euskal gizarteak gatazkari buruzko gero eta galdera gutxiago egiten dizkiola bere buruari. Hainbeste egon da jendea nazkatu egin dela. Gatazkari buruzko nobela batek ere ez du fama onik egun. Bada dioenik memoria historikoa gehiegi astintzea kalterako dela, baina nik ez dut hala uste.

Azpimarra bat: «Gogorra da esatea, Itziar, baina egia bizidunon pribilegioa da».

Ni materialista naiz, eta heriotzatik harago kontzientziarik ez dagoela pentsatzen dut. Egia bizidunen pribilegioa da, hildakoei egia aitortzen zaienean, bizidunendako delako aitortza. Gerra zibileko ezpondetatik gorpuak ateratzen direnean modu duinean lur emateko, duintasun hori ondorengoek jasotzen dute; haiek dira hobeto biziko direnak horrekin.

Giza Eskubide, Bizikidetza eta Lankidetza Idazkaritzaren literatur lehiaketara bidaltzen du nobela Carcamok. Hura irabaztean, «errelatoaren zoru komunari ekarpena» egin izana txalotzen dio epaimahaiak. Noraino da arriskutsua literatura halako egitekoen zerbitzura jartzea?

Bai, bada. Nik ez dakit egingo nukeen Sara Carcamok egin zuena. Ziurrenik ez nintzateke halako eskakizunik dakarrenlehiaketa batera aurkeztuko [lehen atalean agertzen dira oinarriak: «Euskal Herrian gertaturiko giza eskubideen urraketa islatuko duten narratiba proiektuak aurkez daitezke»]. Sinesten dut [W.H.] Audenek esaten zuen horretan: literaturak ezin duela balio mundua konpontzeko. Nik literaturari beste angelu bat eskaintzea eskatzen diot, eta galderak egitea angelu berri horretatik. Dena dela, badaukat sentsazioa, adibidez, gutxiago topatzen direla bizi baldintza kaskarragoak dituzten bizimoduak nobeletan, material horrekin zerbait dirdiratsuagoa egitea zailagoa balitz bezala.

Erdal testuinguruko idazlea izateak ere ezaugarritzen du Carcamo. Distantzia handia sumatzen duzu alde horretatik?

Beste ikuspuntu bat ematen dio horrek euskal literaturari buruz aritzeko. Sara Carcamo, aparte, biktima bat da, eta min horrek bultzatzen du idaztera. Nik grina hori izan nezakeen gaztetan, hutsune bat betetzeko edo norbere frustrazioak nori kontatu izateko idaztekoa, baina ofizio bihurtu zaidanetik beste zerbait da: idazketa proiektu batean sartuta egotea egunari zentzua ematen dion zerbait da orain niretzat.

«Nire garaia pasatu da» esan duzu... zer dago horren atzean?

Hasteko, oro har, uste dut instituzioek, izan argitaletxe, gobernu... ez zutela bere garaian apustu bat egin euskal literatura munduratzeko. Proiekzio falta dago, eta Etxepare ez da nahikoa. Badago belaunaldien kontua ere: ni eustea tokatu zaion belaunaldikoa naiz, tropeleko belaunaldia deitu denekoa. Orain etorri da feminismoa, eta ongi etorria, bere garaia da; baina sentsazioa daukat gurea pixka bat estalita geratu dela, eta nazioarteko proiekzio faltak toki itogarria egiten duela euskal literatura. Eta munduaren martxa ere hor dago: egun, liburu bat atera, eta hiru hilabetera pasatu da. Dena den, saiatzen naiz distantziarekin bizitzen.

Mugimendu gehiago eskertuko zenuke.

Bai. Baina horrela daude antolatuta gauzak. Hori Ibanek [Zalduak] esaten du: hemen makina-erreminta saltzen oso onak dira, baina euskal literatura ez, ez da interesatzen.