«Poesia ez da ezkutaleku bat»

Lvov, gaur egun Ukraina, 1945. Adam Zagajewski idazle poloniarraren jaiotza daturik oinarrizkoenetan ere ikus daiteke Europako XX. mendeko historiaren mugimenduen aztarna. 1941ean naziek okupatu zuten haren familiaren bizitoki izandako hiria, baina Sobietar Batasunaren eskuetara pasatu zen gero, eta Gliwice hirira lekualdatu zituzten orduan gurasoak; ume-umetatik edan zuen herrimina etxean. Haren testuetan maiz nahasten dira edertasunaren bilaketa eta oinordetzan jasotako trauma historikoa, eta, hain zuzen ere, bidegurutze hori da haren motor literario nagusietako bat. Lekka przesada (Esajerazio arin bat) izeneko bere azken dietarioan ematen du azalpena: «Sekula ez dut ulertu nola den posible bi elementu hauen arteko bizikidetza: musikaren murmurio arina eta historiaren arnasestua». Saiakerak, antzezlanak eta eleberriak ere idatzi ditu, baina poeta da nagusiki Zagajewski. Gardena eta, aldi berean, sakona da haren poesia, egunerokotasunari lotua, eta, era berean, hegaldi espiritual handikoa; horregatik agertu da behin baino gehiagotan haren izena Nobel sarirako hautagaien kinieletan.Donostian izan zen, Literaktum jaialdiak gonbidatuta.

Tarteka, ironiaren aurkako tratatu moduko bat dirudi zure azken liburuak.

Nagusiki nire aitari buruzkoa da liburua, eta haren historiari buruzkoa. Gai horrek du pisurik handiena, eta bigarren mailan daude gero zuk aipatzen duzun ironiari eta beste hainbat gairi buruzko ohar filosofiko-politikoak. Ez dut uste ironiari aurka egiten saiatzen den liburu ideologiko bat denik. Are gehiago, nik neuk ere maiz erabiltzen dut ironia. Ironia problematizatzen aritzeak ez du esan nahi ez dudanik maite tresna erretoriko eta filosofiko modura. Pena da ironiaren aurka maizegi egin badut.

Baina bai pentsatzen duzu ironia traba izan daitekeela poesia sortzeko?

Ezinbesteko osagaia da ironia, bai poesian eta baita gainontzeko guztian ere; kontua da ironiak gidatzen duela gaur egungo mundu ikuskera. Baina beharrezko tresna dugu pentsamendurako, eta inoiz ez nuke ironiaren aurkako polizia indar politikorik sustatuko [irribarrez].

Onartzen duzunez, harrigarri zaizu nola existitu daitezkeen aldi berean musikaren edertasuna eta historiaren gordintasuna. Hainbat poema eskaini dizkiozu gai horri, eta maiz aipatzen duzu zure liburu filosofikoetan ere. Zergatik?

Liluratzen nauena ez da soilik musika, baizik eta giza historian nola dauden bi hari, elkarri lotuta doazenak: bata da gerren, iraultzen eta abarrekoen historia, eta bestea da edertasunaren historia. Gutxitan gurutzatzen dira, elkarrekiko paralelo doazen bi korridore balira bezala, eta niri beti egin zait harrigarria nola bizi garen hain paradoxikoa den mundu batean. Bisitatzen duzunean museo on bat edo entzuten duzunean [Johann Sebastian] Bach, ahaztu egiten zara jihadisten mugimenduez eta halako kontuez, eta, halere, biak existitzen dira aldi berean. Galdera eternoa da hori: nola da posible bi elementu horien bizikidetza?

Eta noiz agertu zitzaizun galdera hori lehenengoz?

Oso gradualki etorri zitzaidan, eta denbora behar izan nuen ohartzeko. Beti liluratu naute bi alor horiek, historia ere oso gustuko dudalako. Ez naiz kontzertuetara eta museoetara joatea beste egitekorik ez duen esteta bat: gertakari historikoek ere eragiten didate. Polonian bizi nintzenean, adibidez, aktiboki hartu nuen parte gobernu totalitarioaren aurkako borroketan, eta orain ere gobernuan dagoen alderdi nazionalistaren aurkako disidente gisako bat naiz; kritikoen artean nago. Ez naiz ari ezer antolatzen, baina nire barne bizitzaren parte da hori dena, eta publiko egiten ditut nire iritziak ere. Poesia, musika eta artea dira nire bizitzaren emari nagusia, baina saiatzen naiz bi elementu horien arteko oreka bilatzen.

Liburuan kontatzen duzunez, poeta frantziar batek atzera bota zituen zure poemak, batzuetan data zehatzak aipatzen zenituelako.

Nire emaztea zebilen nire poemak frantsesera itzultzen, eta printzipioz poeta horrek lagundu egin behar zuen, frantses hiztun natiboa zelako. Baina ez zitzaizkion gustatu nire poemak, bere ustez poesiak denboraz kanpo egon behar duelako.

Zu kritikoa zara, diozunez, munduaren gainean flotatzen ari dela dirudien poesia puru horrekin ere.

Poesia ez da purua, eta niri purutasun falta hori da poesian gustatzen zaidana. Baina, neurri batean, tradizio kontu bat ere bada eztabaida hau. Zeren eta tradizio anglosaxoian, adibidez, poesia definizioz baita zikina, eta, aldiz, nagusi den frantziar tradizioan poesia purua dela suposatzen baita, [Stephen] Mallarmeren ikuskeraren arabera. Nahiz eta gero, egia esan, [Charles] Baudelaire bera ere ez zen hain purua, eta horregatik maite dugun.

Artea eta historia lotzen dituen soka horretan, zein da poetaren egitekoa, baldin eta, noski, egitekorik baldin badu?

Akaso badu poesiak egiteko klaseren bat, baina ez dut uste unibertsala denik. Lekuaren eta garaiaren arabera hainbat poesia mota egiten dira, elkarrekin zerikusi handirik ez dutenak, eta ongi dago hori, esan nahi baitu poesia ez duela gidatzen ordena militar batek. Niretzat, poesia da gogoetaren eta edertasunaren beste bizitza horretara iratzartzen gaituen esnagarri gisako bat, baina ez gaituena apartatzen benetako bizitza historiko eta ekonomikotik. Poesiak, beste edozein artek bezala, osoago egiten gaitu, beste dimentsio hori eskaintzen digulako, baina ez da ezkutaleku bat. Poema bilduma berri bat hasi dut oraintxe, eta [Emmanuel] Levinas pentsalariaren esaldi bat erabili dut ardatz modura: «Benetako bizitza beste nonbait dago, baina gu hemen gaude». Hori da poesiaren esentzia, nire ustez. Ezin dugu ahaztu hemen jarraitzen dugula, bizitza prosaiko, zail eta konplexu honetan, eta, era berean, ezin gara beste bizitza horretara joan bizitzera, nahiz eta tarteka igar dezakegun zeruertzean eta amestu dezakegun hari buruz. Gainera, amets hori baliagarria zaigu, ez da distrakzio bat.

Asimetria poema bildumako lehen testuetako batean esaten duzu poetak presokratikoak direla, ez dutelako ezer ulertzen. Eta zure liburu filosofikoagoak irakurrita ere, esango nuke maite duzula ez jakitearen sentsazio hori.

Motibazio ideologiko argiarekin gizateriak zer izan behar lukeen zehatz-mehatz dakien jendearen aurkako kritika bat da. Ez jakiteak badu zerbait noblea.

Sorterria atzean utzi behar izan zuten gurasoen historia kontatzen duzu azken dietarioan, eta zure poesian ere maiz aipatzen duzu deserriaren zama. Belaunaldiz belaunaldi pasatzen dira trauma historikoak?

Bai. Belaunalditik belaunaldirako jauzi horretan, apalduz joaten da mina, baina oinordetzan jasotzen duzu. Bigarren Mundu Gerra amaitu eta berehala jaio nintzen, baina pentsatzen dut gerra hura ez dela erabat amaitu, eta ikaragarrikeria haiek bizirik jarraitzen dutela nigan. Agian ez modu zorrotz eta zuzenean, baina hor daude oraindik. Errealitatea dira horiek niretzat.

Bi hiri izeneko saiakeran, arteen halako sailkapen bat egin zenuen. Diozunez, jende sedentarioen artea da pintura, musika nomadentzat da, eta poesia da, aldiz, erbesteratuen artea.

Hori esan nuen.

Akaso esajerazio arin bat zen hura ere?

Bai! [Barrez] Frantzian bizi nintzen hori idatzi nuenean, eta banekien zer zen erbesteratuta egotea, baina ez zen izan erbeste bereziki mingarri bat. Ez nuke nahi neure burua parekatu Ekialde Hurbiletik ihesi doan eta gure hirietan itzalen pare dabilen jende horrekin guztiarekin, zeren eta, oraintxe bertan, hitz egiten ari garen bitartean, haien sufrimendua benetakoa baita. Erruki handia pizten didate. Ez da poesia haiek behar dutena, ogia baizik, babesa eta bizitoki bat.

Erbesteak bultzatu omen zintuen poesiara.

Esan daiteke lau hilabete nituenean bilakatu nintzela erbesteratu, familiak Lvov izeneko hiri magiko hura utzi behar izan zuenean. Noski, lau hilabeterekin ez nintzen ezertaz jabetu, baina, hazi ahala, senide zaharragoek behin eta berriz errepikatzen zidaten benetako bizitza beste nonbait zegoela, benetako hiria beste bat zela, eta ez bizitoki genuen hiri itsusi eta zikin hura. Gorroto zuten hiri hura, eurentzat Lvovekoa zelako benetako bizitza. Horregatik, esango nuke Levinasen aforismo hori oso-oso hasieratik izan dudala gertu.