Faktore pertsonalek eta komunitarioek eragiten dute euskararen erabileran, Garikoitz Goikoetxea Uemako teknikariaren esanetan (Elduain, Gipuzkoa, 1989). Bi aldagaiak eta horien azpiko mugimenduak kontuan hartuz egin du herri euskaldunenetako kaleko erabilera datuen analisia.
Azken neurketan bezainbeste euskara entzun da, proportzioan. Datu orokor horrek zer uzten du agerian eta zer ezkutuan?
Kontuan izan behar dugu lagina aldatu egin dela. 2017ko laginean baino adineko gutxiago dago, eta hortik atera ditzakegun ondorioetako bat izan daiteke adineko gutxiago dabilela gure herrietako kaleetan. Adinekoak dira, hain justu, udalerri euskaldunetan euskara gutxien egiten dutenak. Beraz, horrek badakar euskararen erabilera areagotzea.
Erabilera ezagutzari lotuta erakusten du ikerketak, baina, era berean, erakusten du euskarak, erabilia izateko, ezagutza baino gehiago behar duela.
Soziolinguistikan frogatuta dago euskaldunen dentsitateak, trinkotasunak, erabilera errazten duela. Faktore pertsonalak ere badaude, noski, eta arnasguneetan abantaila bat badaukagu alde horretatik: hiztunen gehiengoak lehenengo hizkuntza euskara du, ohituta dago hizkuntza horretara, etxean hitz egiten du... Beraz, faktore pertsonala badago eta inguruaren faktorea ere bai. Aldiz, zenbat eta euskaldun gutxiago, faktore horiek ez dira hain komunitarioak, eta euskaldunen ezaugarriak ere pixkanaka aldatu egiten dira, udalerri euskaldunetatik irten ahala. Datuetan, alde horretatik, badago atalase bat: ezagutza %80-90 duten herrien eta %80tik beherakoa dutenen arteko tartea handia da.
Herri euskaldunenetan behera egin du erabilerak, hala ere. Espero zena berresten du?
Esango nuke ez dela sorpresa izan. Badira urteak Uemak gai hau mahai gainean jarri zuela. Badakigu etxeko erabilera behera doala arnasguneetan, badakigu euskararen ezagutza behera doala arnasguneetan, badakigu euskara lehen hizkuntza dutenen portzentajea jaisten ari dela arnasguneetan... Hurrengo katebegia da erabilera jaistea. Uste dut diagnostiko hori nahikoa konpartitua dela. Erronka da, horren argitan, galera hori geratzea. Azken urteetan pauso batzuk eman dira; besteak beste, 2016ko Udal Legearekin. Horren ondorioz, eragin linguistikoaren ebaluazioa egin behar da udalek baimendu behar dituzten proiektuetan; besteak beste, hirigintzakoetan. Horixe da enfokea: arnasguneetan euskararen erabilerari kaltea ekar diezaioketen proiektuak, ahal den neurrian, mugatzea eta neurri zuzentzaileak hartzea.
Herri handietan igo egin da erabilera, eta txikienetan jaitsi. Goizegi da esateko hiriguneetatik herri txikietarako biztanleen mugimenduari zor zaiola?
Datuak tentu handiz aztertu behar genituzke. Ikusi behar genuke zer ezaugarrik duen benetan eragina erabileran: biztanle kopuruak ala eremu soziolinguistikoak; azken batean, herri txiki eta handiak alderatzean, arnasguneak gainerako herri euskaldunekin konparatzen ere ari garelako. Bestalde, kalea oso hauskorra da; ez da kontrolpean izan dezakegun zerbait, eta osasun egoera honetan are gehiago nabaritzen da. Aldakortasun hori, gainera, handiagoa da herri txikietan. Beraz, herrietako analisia egiterakoan, faktore sozialak, herrietako bizitzan izandako aldaketak, kontuan izan behar dira. Oso garrantzitsua da nabarmentzea hemen neurtzen dena ez dela Uemako herrietako herritarrek zenbat euskara hitz egiten duten, baizik eta Uemako herrietan zenbat euskara entzuten den, hitz egiten dutenak herri horretakoak izan ala ez.
Adinean gora egin ahala apaldu egiten da erabilera. Balioko du haur eta gazteen inguruko zenbait aurreiritzi eraisteko?
Umeak dira euskaraz gehien egiten dutenak, eta, horretaz aparte, beste belaunaldiak euskaraz jartzen dituztenak. Hori kaleko neurketa honetan ikusi dugu, eta herri jakin batzuetan egin ditugun neurketa berezituetan ere bai. Horrekin lotuta, uste dut justiziazkoa dela esatea gaur egungo ume eta gazte askoren hizkuntza biografia ez dela orain dela 20-30 urteko ume eta gazte euskaldunen bera. Egun, udalerri euskaldunetan apenas dagoen 25 urtetik behera euskaraz ez dakien gazterik, oraintsu iritsitakoak izan ezik. Kontua da erabiltzeko alde komunitarioa nahiz pertsonala behar dutela. Udalerri euskaldunetan badira haur eta gazteak lehen hizkuntza euskara ez dutenak, etxeko hizkuntza euskara ez dutenak, ikus-entzunezkoen kontsumoan euskararik entzuten ez dutenak... Nolabait, euskara eskolarekin bakarrik lotzen dutenak. Hori udalerri euskaldunetatik kanpo oso nabarmena da, baina udalerri euskaldunetan ere ari da gertatzen, bai belaunaldi gazte horien hizkuntza soslaia beste bat delako, eta bai erdararen erauntsia etengabea delako.
Aisialdian eta sozializaziorako eremuetan euskarak presentzia galdu izanarekin lotuta egon daiteke hori?
Uste dut faktore garrantzitsu bat badela muga fisikoak desagertu izana. Egun, Euskal Herriko eremu askotara erraz irits gaitezke, nahiz eta arnasguneak izan eta hirigune nagusietatik oso gertu ez egon. Horrek ekarri du jendeak bizilekuz aldatzea, eta ekarri du, halaber, Internetekin, teknologia berriekin, muga fisikoak desagertzea. Badakigu euskara erabiltzeari begira euskaldunen dentsitatea, trinkotasuna, oso garrantzitsua dela. Muga fisiko horiek geroz eta lausoago diren momentuan, uste dut euskaldunen trinkotasunaren gaiari heldu behar zaiola. Trena aurrera doa, eta badaukagu trenera lehenbailehen igotzeko premia. Udalerri euskaldunetan behar ditugu erabilera bultzatuko duten egitasmoak, baina baita helduen euskalduntze-alfabetatzea bultzatu, hizkuntza ohituretan eragin, euskarazko komunikabideen kontsumoan... Erabilera elikatuko duten eta erabilera horretarako baldintzak sortuko dituzten faktoreetan ere eragin behar dugu, ez gaudelako egoera ideal batean.
Emakumeek gizonezkoek baino gehiago egiten dute euskaraz, eta, gainera, adin guztietan. Zer iradokitzen du horrek?
Lehenik, ikertu egin behar dela, ez euskararen ikuspegitik soilik, baina baita genero rolenetik eta bestelako alderdietatik ere. Ikastetxeetako jolastokietan egindako neurketetan ere errepikatzen da joera. Ez naiz ausartuko arrazoi zehatzak ematera, baina uste dut hainbat aldagai gurutzatzen direla. Besteak beste, ikusi beharko genuke nesken edo emakumeen hizkuntza gaitasuna eta erraztasuna handiagoa den ala ez, genero bakoitzaren genero rolen hizkuntzarekiko atxikimendua nolakoa den eta genero bakoitzari esleitzen zaizkion funtzioetan zein den hizkuntzen lekua. Uste dut kaleko erabilerarena kate baten azkeneko begia dela, eta ikerketa egin behar dugula, azkeneko horretatik abiatu bai, baina ikusiz kate osoa non dagoen eta zer begik josten duten.
