Haur baten esku ahurra autobusetik aitari agur esaten. Kanpoan, gerraren soinu banda. Autobusaren motorra orroka, gerrako kanoiak haserre txistuka, neba negar zotinka aitari garrasika, «babo, babo» deiadarka. «Gu musulmanak gara, bosniarrak. Aitari babo esaten diogu, eta kroaziarrek eta serbiarrek tata esaten diote. Amak, poltsikoan zuen diru apurrarekin, jostailu bat erosi behar izan zion nebari, isil zedin; serbiarrek entzuten bazuten batek jakin zer gertatuko zen-eta». Oroitzapen lausoa du Dzenana Usanovicek gerraz. Pasadizo hori 1992an gertatu zen, Bosniatik aterako zituen autobusean zeudenean. 3 urte zituen orduan. Aita berriz ikusi zuenean 7 urte zituen, eta gona gorri bat zuen soinean: laugarren uda zuen Markina-Xemeinen (Bizkaia), gerratik ihesi hartu zituen herrian. Bosniatik heldu berria zen aita.
Orain, 33 urterekin, herri osoak ezagutzen du Yenana, horrela idazten dute bere izena herrian —inor gutxik daki ez dela horrela—. Haur Hezkuntzako irakaslea da, eta aerobikeko monitorea herriko kiroldegian. Duela 30 urte lurreratu zen Forondako aireportuan (Gasteiz) Usanovic, eta beste 132 bosniar ekarri zituen hegaldiak. Amak ziren guztiak, seme-alaba gazteekin, haurrekin. Gizonik ezin izan zen sartu; gerran geratu behar izan zuten. Zenbait herritan sakabanatu zituzten familia horiek, hogeina lagun herriko. Espainiako Gobernuak emandako baimen berezi batzuen bidez iritsi ziren, eta Zehar-Errefuxiatuekin elkartea arduratu zen prozesuaz. Ordutik, bizi osoa pasatu da gazte horrentzat. «Ni hemen hazi naiz. Jende asko ezagutu dut, eta egin dut nire tokia».
Denbora asko igaro da ordutik, hori dio Usanovicek. Beste batzuentzat, ordea, ez da horren luzea izan, askoz presenteago dute 1992 hura. «Ezin dezaket sinistu 30 urte direnik jada, atzo izan balitz bezala gogoratzen dut. Egunero dut buruan han bizitakoa. Goizero jaikitzen naizenean etortzen zait burura handik irten ginen eguna, hona heldu ginena, zenbat sufritu genuen», dio Redzija Subasicek. 62 urteak bete berri ditu, berak ere Bizkaiko herri hartan, eta bizi erdia bertan igarota ere, gogoan ditu hara heltzeko egin beharrekoak.
«Goizaldean heldu ginen Markinara. Gogoan dut autobusean geundela herriko palmondoak ikusi nituela eta pentsatu nuela 'itsasotik gertu gaude'. Poztu egin nintzen. Gasteiztik gentozen, eta errepidea jasangaitza zen», horrela heldu zen bere herri berrira Subasic. Autobus berean zihoan Mihrija Latovic —ez du argazkirik atera nahi izan, bai, ordea, izena agertzea—, eta berak ere oroitzapen bera du iritsieraz: «Hona sartu ginenean, niretzat paradisua zen hau; emakumeak genituen zain, esne beroa, galletak eta etxeetan berogailua jarrita. Nik nioen: 'Hau ametsa ote?'». Bi emakumeek, adin berekoak, diote herrian egin zieten harrera ezin hobea zela, eta herrian bere lekua egiten lagundu zietela. Iritsiera gozoa izan zuten herrian, neurri handi batean, herritarrei esker; baina baita horrenbeste sufriarazi zituena atzean utzi zutelako ere.
Amesgaiztoko bidean
Markina-Xemeingo alde zaharreko kanpaiek eguerdiko hamabiak jo dituztenean, kafea parean duela, Latovicek gogoan du bere jaioterria uztea erabaki zuen eguna. Sarajevoko aireportu alboan bizi zen, gerrak eztanda egin zuen tokian, eta ez zuen egun bat bera ere itxaron handik alde egiteko: gerraren lehen egunean egin zituen maletak. «1992ko apirilaren 6an irten nintzen ni etxetik, gerra hasi zen egunean. Aurretik zurrumurru asko zeuden, gerra etorriko ote zen. Aireportuan gerra piztu zenean, senarrak galdetu zidan ea zer egingo genuen, eta nik argi erantzun nion: 'Semeak hartu eta banoa'», dio Latovicek.
Eta horrela egin zuen. Autobus pribatu bat alokatu zuten auzoko emakumeen artean, eta Mazedoniara abiatu ziren. Gogoan du Serbiako militarrak jazarri zitzaizkiela, eta seme txikia ezkutatu behar izan zuela, autobusetik umeak jaitsiko zituztela mehatxu egin baitzuten. Gogoan ditu Mazedonian bizi izandakoak ere: «Oso gogorra egin zitzaidan. Militarren eremua izandakoa zen lehen; hustu egin zuten, eta gu eraman gintuzten hara. Zerua eta mendia, besterik ez zegoen han». Egoera horretan zeudela heldu zitzaion Euskal Herrira etortzeko aukera, Gasteizera etorriko zen hegaldian harentzat eta bi semeentzat lekua lortu zuenean.
Printzipioz sei hilabeterako baimena zuten Euskal Herrian, gerra laburra espero baitzuten. Baina gatazkak luzera egin zuen, eta harrera emandako horiek beren bidea egin zezaten ordua heldu zen. Honela bizi izan zuen Subasicek: «Lana eskaini zidaten Algortan [Bizkaia], baina horrela nire seme-alabak bakarrik geratuko lirateke etxean. Nik ez nuen onartu, ez nuen nahi nire seme-alabek bakarrik lo egin zezaten; ez zidan axola hamar orduz lan egin behar banuen ere. Eta lana eman zidaten herrian bertan».
Hortik aurrera, Euskal Herriko bizimodura ohitzea erraza egin zaiela diote belaunaldi zaharreneko bi emakumeek. Lana aurkitu dute herri inguruan, eta komunitatea ere sortu dute. «Sei emakume bosniar etorri ginen hona. Hemen elkar ezagutu genuen, eta ahizpa bihurtu ginen», dio Latovicek. Hala ere, bazuten zerbait faltan, bien senarrak gerran geratu baitziren. Harremanik apenas zuten haiekin, herrialdean gerra baitzegoen. Subasicek Galiziara joan behar izan zuen, hango irrati batek lortu baitzuen konexioa izatea Bosniarekin, eta senarrarekin hitz egitera joan ziren haraino. «Gogoan dut 14 ordu pasatu genituela bidaian; orduan ez zegoen autobiderik, eta errepidea oso zaharra zen. Astebetez egon ginen han, ezin baikenuen ez berarekin ez familiako inorekin berba egin».
Saiakera ugari egin zituzten bi emakumeek senarrak ekartzeko, eta, azkenean, telebista kate espainiar bat izan zen bitartekaria gizonezkoak heltzeko. «Antena 3 katearen programa batek ekarri zuen hona. Hori ez sinestekoa izan zen: ekoizleak Alemaniara joan ziren haren bila; ni, Madrilera. Hotela ordaindu ziguten; programara joan ginen. Ez daukat hitzik hori dena eskertzeko», gogoratu du Latovicek.
«Normala» izan nahia
Helduek kontu horiei guztiei aurre egin behar zieten bitartean, haurrek buruhauste bakarra zuten: haur izatea bera. «3 urterekin bat gehiago zara; hasieran berria zara, baina, gero, segituan ohitzen zara», dio Usanovicek. Hala ere, lehenengo egunak ez ziren errazak izan Usanovicentzat: dena zen berria, hizkuntza ez zuen ulertzen, eta galduta sentitzen zen. «Eskolaratzea zaila izan zen; ez nuen ezer ulertzen. Gainera, hainbeste hilabete amaren albo-alboan egon nintzen, eta, bat-batean, goiz osoa bera barik pasatu behar nuen, inor ezagutu gabe». Irakasleek, egoeraz oharturik, nebaren gelara bidaltzea erabaki zuten, bi urte zaharragoa bazen ere: «Behintzat harekin egon nendin».
Adisa Subasic, Redzijaren alaba, zertxobait zaharragoa zen Markina-Xemeinera heldu zenean; 11 urte zituen. Baina Usanovicen kezka berak zituen hark ere, amaren aurpegieran egonezina nabaritzen bazuen ere: «11 urte nituen; amari nabaritzen nion txarto zegoela, baina ni umea nintzen, eta eskolako eta lagunen kontuak nituen buruan». Herrira heldu bezain pronto nahi izan zuen Euskal Herrira egokitu; eta, horregatik, ahalegin handia egin zuen hizkuntzara moldatzen. «Hasieran, gaztelera ikasteko grina nuen; gero konturatu nintzen euskara zeinen garrantzitsua den, eta hori ere ikasi nahi nuen».
Belaunaldi gazteko bi emakumeek «normalak» izateko saiakera egin dute, «Bosniako haurrak» izatearen itzaletik ihesi. Izengoiti horrek pisu handia izan du subasictar gaztearentzat, eta inoiz nazkatu ere egin da beti bere istorioa kontatzen ibili beharraz: «Hasieran gu ere ez ginen kokatzen, eta berriak ginen herrian. Baina handik denbora batera ez nuen nahi horren deigarri izan herrian; nahi nuen pixka bat pribatuagoa izan zedin nire bizitza. Ez dut nahi nigatik pena sentitzea». Horregatik, azaldu du jende berria ezagutzen zuenean, jai giroan askotan, beti galdetzen ziotela ea nongoa zen, «izen horrekin...»; eta beti kontatu behar izaten ziela istorio bera. Azkenerako, «Ainhoa» edo «Nerea» bihurtzen zen ezagutzen ez zutenen begietara, eta, euskaraz batere azenturik barik berba egiten duenez, inork ez zion nabaritzen.
Usanovic ere izen mordoa izandakoa da, hura ere izenaren atzetik datorren istorioa kontatu beharrak gogaitzen baitzuen. «Jende askok galdetu dit nire izenagatik, noski. Gogoan dut irakasleak zerrenda pasatu behar zuenean beldurrez egoten nintzela, 12 urteko haurrek guztiari egiten diote barre, eta irakasleak nire izena nola esango zain egoten nintzen», gogoratu du.
Izen aldaketa horrekin zetorren, ordea, izanarena ere; Usanovicek ere ez zuen nahi larregizko atentziorik eman nerabezaroan. Eta hari ere euskarak lagundu zion markinarrago sentitzen, gurasoengandik jasotako hizkuntzaren kaltetan. «14 urte nituenean, lotsa ematen zidan gurasoek beste hizkuntza batean berba egitea kalean. Ez nuen nahi ezberdina izan, esaten nien gazteleraz egiteko niri. Eta horrek ere ematen zidan lotsa, ez pentsa; hemen euskaraz egiten da, eta amari esaten nion ikasteko».
Sustrai falta
Ezagutu ez duten herri baten eta haiek bezalakorik ia ez dagoen beste baten artean bizi izan dira bi gazteak; haien tokia bihurtu da, baina, era berean, ingurukoen falta sumatzen dute. Gainera, zenbaitetan badira hutsune hori gogorarazten dietenak. Subasici zarata batek ekarri dio zerbait gogora: Ukrainako bonben aurkako turrunarenak. «Bideoetan entzun ditudan sirena hotsek gogorarazi didate gu Sarajevon bizi ginenekoa; guk ere sirena horiek entzuten genituen». Soinu horrekin batera etorri zaizkio oroitzapenak, eta han geratu zenaren falta; familia, alegia. Eta oroitzapen jakin bat piztu zaio, dena aldatu zela jakin zuena: «1991ko Gabonak elkarrekin egin genituen familia osoak Bosnian; urtarrilean nire urtebetetzea heldu zen, eta hori ere ospatu genuen. Baina apirilean gerra hasi zen; zortzi hilabete egin genituen Mazedonian, eta hona Gabonetarako etorri ginen. Orduantxe konturatu nintzen sekula gehiago ez zela errepikatuko familiako argazki hori».
Izan ere, Euskal Herria beren etxea dela sentituta ere, lehen belaunaldia dira hemen, eta sustraiak ez dira sakonak. Gerrak ostu dizkietenen falta du Subasicek: «Hemen ez dut etxekoez gain beste inor; herrikoekin harreman oso estua egin dugu, eta emakume asko gure izeko bezalakoak dira, baina ez dira benetako izeko».
Usanovici orain arte ez zaio hain agerikoa egin falta hori. Orain, alaba txikiarekin, handiagoa da gabezia, familiako kideekin haz dadin nahiko bailuke. Hasieran, buruan zuen izen bosniarren bat jartzea, «baina ez oso arraroa», azaldu du: «Izan daitezke hemengoak edo hangoak». Abizena ere berea jartzea pasatu zitzaion burutik: «Lotura mantendu nahi nuen». «Baina, era berean, ez nuen nahi ezberdina izaterik, ni bezala beti azalpenak ematen aritu beharra. Nahi duzu mantentzea, baina ez atentzioa larregi ematea».
Ez du lotura hain estua izango senideekin, hori badaki, eta pena ere eman dio, batez ere haren amari. «Amak esaten dit alabari bosnieraz egin behar diodala, euskara kalean ere ikasiko duela, baina, bestela, bosniera galduko duela. Arrazoi du, baina ez zait ateratzen». Inoiz egin du ahalegina, baina alabak erantzun: «Ama, ez egin horrela berba, egin berba ondo. Horrela bakarrik amamak eta aititak egiten didate».
Jaioterritik urrun
Zer den herria, zer etxea, zer aberria eta zer deserria. Euskal Herrira jada nagusi zirela heldu ziren bi emakumeak, Latovic eta Subasic, horretaz dabiltza hausnarrean une oro. Markina-Xemein dute etxe, hori diote. «Nire bigarren herria da. 32 urterekin heldu nintzen hona, eta 62 bete berri ditut. Bigarren Bosnia eta Herzegovina izan zen Euskal Herria niretzat. Kultura ere oso antzekoa da, dantzak, lurraren lanketa, ortuak... Gu ere horrela bizi ginen han, eta hemen ere badugu hori», dio Subasicek.
Azken 30 urteotan hiru aldiz baino ez da bueltatu jaioterrira, horietatik bitan hedabideek lagunduta, fusilatutako senideak bilatzeko. «Beldurra pasatu nuen; guztiak hitz egiten dizu gerraz, heriotzaz, beldurraz. Ez ditut nire familiako kideak aurkitu; guztiak hil dituzte». Argi du galdutakoa gehiegi dela hara bueltatu eta bizitza normala izateko, bera inguratzen zuen oro desagertu baita. Esperientzia traumatikoa izan zuen gerra garaian, eta horrek eragin dio jatorrizko herriko deserri sentsazioan.
Bestelakoa da Latovicen egoera. Hark ere aurkitu du bere tokia harrera egin zion herrian; bertan eraiki du etxe berria, eta bertan bilakatu dute amama bere bi semeek. Eta urteekin herrimina lausotuz joan bada ere, faltan sumatzen ditu herria eta herrikideak. «Hona etorri ginenean oso ondo hartu gintuzten; gure lekua egin dugu. Ondo geunden, ondo etorriak ginen, baina geure burua Bosnian zegoen». Herriko erroak dagoeneko erdi galduak ditu, senideen eta bizilagunen tartean sartu baitzen gerra, eta asko banandu ditu. Munduan barrena dago barreiaturik berak ezagutu zuen etxea, baina, urrun egonagatik ere, harremanik mantentzen du, eta aurtengo udan deserrian dauden guztiekin bat egiteko asmoa du. «Harreman gehiago ditugu guk, atzerrira joan ginenok gure artean, hango jendearekin baino; saiatzen garelako hori mantentzen. Elkar ondo ulertzen dugu».
Alde zaharreko kanpaiek berriz jotzearekin batera hasi da eskolako sirena ere, eta haurrak hasi dira irteten, iskanbila betean. Duela 30 urte ongietorria egin zien Markina-Xemeinek lau emakume horiei, eta azken 30 urte gorabeheratsuetan, etxe bihurtu da, bakoitzak bere erara definitu badu ere. Harrera egin zien herria lur emango diena bilakatuko da; horrela izango da, behintzat, Redzija Subasicentzat: «Ni ez naiz hemendik joango; hemen hilko naiz».
