Estatu sekretu zigilua kendu diete agiriei Washingtonen, 50 urte igaro ondoren, eta mundu osoak zekiena baieztatu dute: AEBetako gobernuak txiletarrek demokratikoki aukeraturiko presidente Salvador Allende erorarazteko erabakia hartu zuen 1970. urtean. Hiru urte geroago, Augusto Pinochet jeneralak estatu kolpea jo zuen presidentearen aurka.
Richard Nixon zen orduan Etxe Zuriko maizterra. Agiriek erakusten dutenez, urte horretako azaroaren 5etik 9ra, bolo-bolo ibili zen Allenderen gaia Washingtongo botereguneetan. Elkarrizketa horietako protagonista nagusietako bat Henry Kissinger orduko Segurtasun Nazionalerako aholkularia izan zen. Harentzat, Allenderen gobernua «kontinente honetan inoiz gertaturiko erronkarik larrienetako bat» zen, azaroaren 5ean bidalitako mezuetako batean adierazi zuenez. Arazoa AEBen eta Txileren arteko harremanez haragokoa zela esan zion Nixoni, eta ohartarazpena egin zion: «Horrekin zer egin ebaztea, baliteke aurten hartu beharko duzun erabakirik historikoena eta zailena izatea».
Allende «marxista gogor eta kementsua» zela adierazi zuen Kissingerrek, eta AEBen oso aurkakoa. Txilen estatu sozialista eta marxista ezarriko zuela, eta, besteak beste, Sobietar Batasunaren eta Kubarekin batera AEBek Amerikan zuten itzala ahultzen saiatuko zela ohartarazi zion. Horregatik, Allenderen agintea sendotzea eta egonkortzea galaraztea aholkatu zion. Pentagonoak eta CIAk Allende etsaitzat definitu zuten. Zerbitzu sekretuetako buru Richard Helmsek txosten bat aurkeztu zuen, eta Txileko militarrek Allendek kargua hartzea galarazteko eginiko saio zapuztuen berri eman.
Sekretupetik ateratako agirietako bat. «Ahal dugun guztia egin behar dugu [Allenderi] kalte egiteko eta hura erorarazteko».NSA Archive
Orduan, domino fitxen doktrina dogma zen Washingtonen. Horren arabera, herrialde batek sozialismoaren aukera eginez gero, horrek berekin ekarriko luke beste batzuk banan-banan erortzea atzetik. Azaroaren 6an, Kissingerren eta Helmsen txostenetan oinarrituta, Nixonek adierazi zuen militarrak zirela egoerari buelta emateko aukera. «Militarrak dira gure eraginpeko boteregunea. Lagundu egin behar diegu». Txilez harago, Brasilgo eta Argentinako militarrak ere gogoan zituela esan zuen Nixonek. «Latinoamerikan ezin diegu pentsatzen utzi ihes egiteko aukera dutela». Kezkatuta zegoen Nixon, herrialdeotako politikari berriekin: beste kumaldi batekoak dira. Amerikaren [AEBen] kontrakotasuna erabiltzen dute agintera heltzeko. Allenderekin zintzo ari garela eman behar du azalean, baina gogor jokatuko dugu bestela».
Bilera berean egon ziren Melvin Laird Defentsa idazkaria eta barne politikaren arduradun William Rogers. «Ahal dugun guztia egin behar dugu Allenderi kalte egin eta hura agintetik kentzeko», adierazi zuten.
Latinoamerikan boterera botoen bidez heldu zen lehenengo marxista izan zen Allende. Txileko Alderdi Sozialistaren sortzaile eta kide izan zen urte luzez. Hainbatetan aurkeztu zen Txileko presidentetzarako, baina, azkenean, 1970an lortu zuen, ezkerreko alderdien Unidad Popular koalizioaren eskutik. Industria handia nazionalizatzeko eta langileen bizi baldintzak hobetzeko neurriak hartu zituen boterera heldu zenean. Baina eskuinak antolaturiko boikot kanpainei aurre egin behar izan zien.
Militarrek, AEBen sostenguarekin, estatu kolpea jo zuten 1973. urteko irailaren 11n. Allendek uko egin zion kargua uzteari, eta presidentearen jauregian bere buruaz beste egin zuen, militarren esku ez erortzeko.
<span class="article-argazkioina">Salvador Allende Txileko presidentea (argazkiaren erdi-erdian) eta haren laguntzaileak, Moneda jauregian, armadak jotako kolpe militarrari aurre egiten.BERRIA</span>
Txile militarren diktadurapean egon zen 1990. urtera arte. Neoliberalismoaren esperimentu gunea bihurtu zen. Diktadurak gutxienez 3.000 herritar hil eta desagerrarazi zituen.
Herrialdeak oraindik ez ditu zauriak itxi. Horren lekuko dira azken hilabeteotan han gertaturiko istilu larriak. Herritarren matxinadak eraginda, diktaduraren garaiko konstituzioa ezabatzearen inguruko erreferenduma egin zuten urriaren amaieran, eta %78k baino gehiagok babestu zuten prozesu konstituziogile bati ekitea. Txilek laugarren konstituzioa idatziko du datorren urtean, eta, aurrekoetan ez bezala —1833koan, 1925ekoan eta 1980koan—, herritarrek hautatutako batzorde batek izango du horren ardura. Gero, herritarrek berretsi beharko dute testua, bozketa bidez.
