Murphyren legea ez da bete; alderantziz: egin beharreko urrats guztiak ongi atera dira. «Erabateko sintonia» egon da auzian inplikatutako eragile guztien artean, eta, ondorioz, Etxauriko irin fabrika zaharreko zeramikazko errotulua kentzea eta gordetzea lortu dute. «Salbatu dugu», nabarmendu du Ondare Grafikoa Babesteko Iberiar Sareko kide Oscar Brakok, pozarren. Lauzak banan-banan hormatik atera eta gero, kutxatan gorde dituzte, zenbatuta, zenbakiei jarraituz errotulua berriz ere osatu ahal izateko.
Nafarroako ondare grafikoaren pieza bat da Etxaurin gorde dutena. Lantegi pribatu batean egon da, handik kendu arte, eta horrek bilakatzen du berezi. «Horren gisako zeramikazko beste panel batzuk badaude herrialdean, baina Etxaurikoa zen toki pribatu bat izendatzeko erabilitako bakarra», erran du Brakok. Gehitu du beste sei inguru daudela marka jakin batzuen publizitatea egiteko jarriak. «Iruñean, adibidez, Michelin gurpilen zeramikazko kartel bat dago, tapatua; Lodosan, berriz, aurrealde osoa zeramikazko lauzekin egindako tailer bat dago; galtzeko arriskuan da, saldu egin baitute». Bertzalde, erakunde publikoetan jarritako zeramikazko beste hainbat kartel daudela azaldu du Brakok. Gorde izanak ere bihurtu du Etxauriko errotulua hagitz berezi, gisa horretako ehunka pieza betiko galdu baitira. «Ez da ahaleginik egiten ondare grafikoari eusteko».
«Gauza handia da; Espainiako Estatuan gisa horretako hiruzpalau baino ez dira salbatu azken berrogei urteotan»
OSCAR BRAKOOndare Grafikoa Babesteko Iberiar Sareko kidea
Etxaurin, bai, eta ahalegin hori eskertu du Brakok. Hark duela zazpi urte inguru izan zuen herriko irin fabrikan zegoen zeramikazko errotuluaren berri. Eraikina abandonatua zegoen ordurako. «Lantegia 1992. urtean itxi zuten; geroztik, ez da inor ibili», argitu du Etxauriko Udaleko zinegotzi Maddalen Beaumontek. Brakok Etxauriko Udalarekin bat egin zuen, lehenik eta behin, irin fabrikako pieza gordetzeko lanak martxan jartzeko. «Sare sozialen bidez ikusi nuen udalak batzar batera deitu zituela herritarrak, irin fabrika eraisteko proiektua azaltzeko», oroitu du. Errotulua arriskuan zela ohartu, eta Etxauriko alkate Idoia Aritzalari mezu elektroniko bat bidali zion, auziaz hitz egiteko.
Brakok «ezustea» hartu zuen Etxauriko udal arduradunekin bat egin zuenean: «Ez nuen hutsetik hasi behar izan, udalak bai baitzuen errotulua gordetzeko asmoa», erran du. Asmoa, bai, baina asmo hori ez zen nahikoa. Irin fabrika eraisteko lanetan kontuan hartu beharreko bertze eragile bat bazegoen: Iruñerriko Mankomunitatea. Izan ere, lantegia botatzeko lan horiek mankomunitateak sustatutako ibai parkearekin lotuta daude. Egun Iberon amaitzen da parke hori, eta Iruñerriko Mankomunitatea Etxauriraino luzatzeko proiektua garatzen ari da. Proiektu horren barruan, ia 87 metro luze izanen den egurrezko pasarela bat eraikiko dute, Ibero eta Arakil eta Arga ibaiek bat egiten duten tokiaren artean, Etxauritik hirurehun metro eskasera.
Mankomunitatearen parte hartzea
Etxauriko Udalak eskatuta, Iruñerriko Mankomunitateak bere gain hartu ditu irin fabrika eraisteko lanak, ibai parkea luzatzeko obren barruan. «Lantegia abandonatuta zegoen, eta erortzeko arriskuan. Ondorioz, Etxauriko Udalak tramiteak egin behar izan zituen eraikinaren aurri adierazpena egiteko. Udalak guri eman digu lursaila desjabetzeko ardura», esplikatu du Iruñerriko Mankomunitateko teknikari Karmentxu Iñarreak. Ibai parkearen kudeaketan aritzen da hura, eta, erantsi duenez, irin fabrikako hondakinak baliatuko dituzte parkeko bidea atontzeko.
Etxauriko Udalarekin hitz egin eta gero, Brakok Iñarrearekin bat egin zuen. «Udalak errotulua gorde nahi zuen, baina lanak Iruñerriko Mankomunitatearen esku ziren; beraz, erakunde horren inplikazioa behar genuen», kontatu du Brakok. Bai eta lortu ere. Brako Etxaurin bildu zen Iñarrearekin, Aritzalarekin eta Mariezkurrena enpresako kideekin, etxe hori ari baita fabrika eraisteko lanak egiten. «Hasieran, udalak errotuluari eusteko asmoa agertu zuenean, Mariezkurrenako langileek erantzun zuten saiatuko zirela; kontua da gisa horretako errotulu bat paretatik kentzea ez dela erraza eta urrats jakin batzuk egin behar direla», azpimarratu du Brakok.
Iruñerriko Mankomunitateak irin fabrikako errotulua kentzeko eta gordetzeko planari baietz erran eta gero, Brako informazioa bilatzen hasi zen prozesu hori egoki eta piezari kalte egin gabe egin ahal izateko. Ondare Grafikoa Babesteko Sareko gainerako kideengana jo zuen, eta Valentzian (Herrialde Katalanak) aurkitu zuen, azkenean, behar zuen laguntza. «Italiako zaharberritzaile italiar bat aurkitu nuen, eta hark emandako informazio baliatuz aritu dira Mariezkurrena etxeko langileak». Eskertu egin nahi izan du langileon eta enpresaren ahalegina. «Bi langile aritu dira goiz eta arratsaldez, hainbat egun, errotuluko lauzak kentzen».
Martxoaren 25ean hasi zituzten errotulua kentzeko lanak, eta 27an amaitu. Lauzak kentzen hasi baino lehen, piezak finkatzeko itsasgarri moduko batekin estali zuten zeramikazko kartel osoa. Hainbat orduz lehortzen utzi eta gero, langileek lauzak banan-banan kentzeko lanari ekin zioten. «Itsasgarri hori erabiltzen da, kentzerakoan lauzaren bat xehatuz gero, puskarik ez galtzeko. Itsatsita gelditzen dira, gero zaharberritzaileek konpon ditzaten», esplikatu du Brakok.
Ondarea, zabortegian
«Etxauriko errotulua gorde izana gauza handia da; Espainiako Estatuan gisa horretako hiruzpalau baino ez dira salbatu azken berrogei urteotan». Horixe nabarmendu du Brakok, eta erantsi irin fabrikako lauzak galdu ez izanak erakusten duela ondare grafikoari eusten ahal zaiola, horretarako borondatea dagoenean. «Gehienetan, ez dago». Iruñeko Sorospen Etxeko zeramikazko errotulua galdu izana gogoratu du Brakok. «Ehun urteko errotulu bat zen; Alhondiga kalean zegoen. Pandemia hasi baino lehen, eraikina eraisten hasi ziren. Konfinamendua amaitu zenean, etxeak zutik segitzen ote zuen ikustera joan nintzen, bertze ezer baino lehen. Hondakinak baino ez zeuden. Langile bati galdetu nion errotuluaz, eta zabortegian izanen zela erantzun zidan. Horixe bera gertatu zaie herrialdeko bertze hamaika errotuluri».
Etxaurikoa gordetzeko prozesuan, orain arte ezagutzen ez zuen informazioa jaso ahal izan du Brakok errotuluari buruz. Ondare Grafikoa Babesteko Iberiar Sareko gainerako kideen laguntza eskertu du, batzuen eta bertzeen bidez aurkitutako hari muturrei tira eginez bildu baititu orain jasotako datuak. Jakin du, bertzeak bertze, ziurrenik Sevillan (Espainia) egin zutela pieza. «Nafarroako zeramikazko errotulu gehienak Valentziako enpresa batek eginak dira, baina Etxauriko lauzen ezaugarriak kontuan hartuta, litekeena da Sevillako etxe batek egin izana».
Etxauriko irin fabrika 1930eko hamarkadan jarri zuten martxan; kartela, berriz, 1940ko urteetakoa dela erran du Brakok. Lanak ez du sinadurarik, baina ondare grafikoaren aldeko sareko kideek nahiko garbi dute Sevillako Triana auzoko lantegi batean egin zutela. «36ko gerra baino lehen, gisa horretako errotuluak egiten zituzten bost enpresa baziren Trianan. Mundu osoan daude lantegi haietan egindako piezak; bertzeak bertze, Montevideoko metroan», aipatu du Brakok. Enpresa horiek erruz egiten zuten lan, eta, ondorioz, Etxaurikoaren gisako errotuluak ez ziren hagitz garestiak: «Nik kontrakoa uste nuen, baina orain ohartu naiz garai hartan zeramikazko kartel asko egiten zirela, eta horrek prezioak merkatu zituela».
Gorde, erakusteko
«Gure herriko historiaren zati bat da; gorde egin nahi dugu, eta erakutsi. Ondare horri duen balioa eman nahi diogu». Etxauriko Udaleko zinegotzi Maddalen Beaumontenak dira hitzak. Pozik da errotulua paretatik kentzeko lana ongi joan delako, eta kutxetan ongi gordeak dituztelako orain lauza guztiak. Etxauriko Udaleko arduradunek oraindik ez dute erabaki errotulua non jarri, baina aztertzen ari dira ibai parkeko txokoren batean kokatzea. Beaumontek nabarmendu du fabrika bota eta gero, eta parkea egiteko lanak amaitzen dituztenean, herriko inguru hori paseatzeko eta atseden hartzeko gune bilakatuko dela, eta toki aproposa izan daitekeela kartela berriz osatu eta han erakusteko. Inguru horretan daude zaharberritu duten garbitoki bat eta herriko errota zahar bat ere.
«Gure herriko historiaren zati bat da; gorde egin nahi dugu, eta erakutsi. Ondare horri duen balioa eman nahi diogu»
MADDALEN BEAUMONTEtxauriko Udaleko zinegotzia
Iruñerriko Mankomunitateak sustatu du Argaren eta inguruko bertze hainbat ibairen ondoko ibai parkea eskualdean; 2023an, Galarko eta Zizurko zendeetan garatu zuten proiektua, eta, orain, Iberotik Etxaurirako bidea ari dira prestatzen. Irin fabrikako kartela ez da bidean aurkitu duten oztopo bakarra izan, Karmentxu Iñarreak nabarmendu duenez; eraikin horretan bertan izan dute gainditu beharreko bertze zailtasunik: «Enara azpizurien eta sorbeltzen habiak baziren, eta babestuta daude. Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentuko kideen argibideak jarraituz, hegaztiok habia berriz egin ahal izateko azpiegiturak jarriko ditugu inguruan». Ekain bukaerarako amaitu nahi dituzte lanak Etxaurin; ibai parkearen zati hori inauguratzen dutenean, denera 63 kilometro luze izanen da.
