Bea Salaberri: «Niretzat, jaso dudana itzultzeko molde bat da idaztea»

Hilabete bat eta erdi pasatu da Bea Salaberrik (Donamartiri, Baxenabarre, 1979) bere bigarren liburua aurkeztu zuenetik: Mesfida zaitez (Txalaparta). Bere etxeko mahaian jarririk, liburutegi handia agertzen zaio gibelean. Apal denak ala kasik euskarazko liburuez beteak dira, ongi eta zehatz bilduak. Horien artetik zenbait hark idatziak dira, gainera: bi eleberri eta bi irakurgai mailakatu. Kafea godaletera isuririk, bere ibilbidearen inguruan aritu da.

Mesfida zaitez aurkeztu zenuen joan den hilabete hatsarrean. Zure bigarren eleberria da. Nolako harrera ukan du orain arte?

Nire inguruan jendeak irakurri du, eta aipatu didate gustatu zaiela: giro bat berriz sentitu dutela garai horiek ezagutu dituztenek, leku horiek...

Hain zuzen, Baionan gertatzen da istorioaren gehiena. Lehen liburua, jadanik, Baionak ez daki deitu zenuen. Baionarekin zerbait bada, hor…

Baiona, enetako, eta pentsatzen dut hala zela historikoki, izan da mugimendu politikoen epizentroa. Bazen hor zerbait aski burbuilatsua. Beharbada, atzematen ahalko zena, Donibanen garai batez, 1970eko hamarkada hortik, baina Baiona mugimendu abertzalean leku biziki zentral bat izan da.

Baionak nola elikatzen du zure idazkera?

Lotua da lekuaren sentitzeko beharrari. Baionan berean izanik, eta Baiona Ttipian urteak eta urteak, karrika guziak ezagutzen ditut gogoz. Emeki-emeki ohartu naiz zer zen non, gauzak nola aldatzen diren, zerk ordezkatu duen denda bat edo ostatu bat. Beti idazten dut naizen leku batetik.

Istorioa idazten nuelarik, Baionan ibili nintzen, eta ohartu garai bateko leku anitz desagertu zirela. Pasatzen zarelarik, adibidez, Kayetenia ostatuaren aitzinean, ez zara gehiago ohartzen ahal hori ostatu bat zenik. Ez da aztarnarik. Baiona Ttipiak bizitzen dituen aldaketa horietan, bada joera bat arrunt ezabatzeko lehenago zena. Eta ariketa bat egin nuen berriz zerrendatzeko zein ostatu ziren, non ziren… Girotzen du liburua, baina memoria lan batendako ere egin nuen; idatziak dira, eta, orduan, geldituko dira hor.

Musikarekin berdintsu aritu zara.

Musika, literatura bezala, biziki fite pasatzen da: hiru hilabete, eta jadanik biziki zaharra izanen da. Lekuena bezala, ekartzen du zerbait. Bazen garai horietan kantuen idazteko gaia. Fermin Muguruzak, adibidez, ateratzen zuen disko bat urtean, eta beti bazen gertakari bat probokatzen zuena Muguruzaren disko bat. Beste taldeak ere bai. Berri Txarrak orduan hasi zen. Baziren kantu horien gaietan bizki lotuak zirenak gizarte baten ezinegonei.

«Ariketa bat egin nuen berriz zerrendatzeko Baiona Ttipian zein ostatu ziren, non ziren… Girotzen du liburua, baina memoria lan batendako ere egin nuen»

Liburuko pertsonaia nagusia Baxenabarretik Baionara doa ikastera; 2000. urteko inguru horretan 20 bat urte ditu. Zu bezala, azkenean: Donamartiritik Baionara ikastera joan zinen, eta urte horietakoa zara. Badea hor parekotasunik interpretatu behar denik?

Ez, fikzioa da. Baina egia da pertsonaia bera ez, baina lekuak, erran bezala, eta gertakariak… Laguntzen zaitu, ikusi dituzularik egiazki, istorioa garatzen. Errotzen duzu nonbait: dekoratu bat bada, giro bat. Errazagoa zait funtzionatzea leku errealekin. Gero, pertsonaia hori ez nuen nahi Baionan bakarrik kokatu. Nahi nituen aipatu, barnealdea ekarririk, beste problema batzuk hiritarrak ez direnak: naturaren suntsiketa, laborantzaren gainbehera, langabezia…

Oraino Baxenabarren bizi zinelarik, antzerkian ibili zinen Antton Lukurekin.

Gibelapenarekin, ohartzen naiz: gu familia euskaldun batetik heldu ginen, bazen irratia, bagenuen Herria, baina beste biziki gauza guti, biziki etxeko gauza zen. Eta antzerki kurtso horietan, aski harrigarria da gertatu dena: balitzateke lan bat egitekoa belaunaldi horiei buruz. Garaziko antzerki talde horietan pasatu diren jendeak gaur egun irakasle dira, kazetari, kulturan… Nik uste sortu duela zerbait, kontzientzia bat, atxikimendu bat hizkuntzarekiko, gustu bat. Orduan genituen irakurri lehen aldikoz Saizarbitoria, Itxaro Borda, Sarrionandia… Idazle horiek guziak lantzen genituen klasean. Nik uste markatu duela anitz jende horien bidea.

Eta Baionara noiz heldu zinen? Nola izan zen?

Ni arribatu naiz biziki gazte; 18 urte inguru nituen. Hiria errepresentatzen zuen. Eta ekartzen zuen anonimatu bat ere: zure iritziak eta bizimoldea egiten ahal zenuen. Asktasun bat izan zen, beste giro bat, eta posibilitatea jende anitz gurutzatzeko, gauza anitz egiteko lekuan berean.

Gaur egun, euskara irakasle eta didaktikari gisa aritzen zara Ipar Euskal Herriko AEKn. Liburuko pertsonaia nagusiak ere euskara kurtsoak ematen ditu.

Pertsonaiaren kasuan molde bat da, beharbada atzeman duen bakarra, zerbait egiteko bere askapen gogo horretan, hartu duena bide bat segitzeko militantzia mota bat. Bai euskararen irakastea eta bai euskaraz idaztea hautu bat da, eta ez da, nire ustez, batere bide errazaren hautatzea. Baina, enetako, bizi hautu bat da, eta inportantea da.

Hautu errazena ez bada, zerendako hautu hori egin duzu zuk?

Niretzat, idaztea, adibidez, molde bat da itzultzeko jaso dudana. Gu euskaldunak ginen etxean, baina nire bidean beti gurutzatu ditut jende bereziak… Adibidez, Antton Lukurekin antzerkian ari izana naiz, Euskal Ikasketak egiten genituelarik gurutzatzen genituen idazleak, eta herri mugimenduan ere hainbat jende. Beti kontsideratzen dut aukera anitz ukan dudala, xantza handiak, aberastasun bat. Nonbait zerbait idatzi eta publikatzea nire indar bat da zerbait egiteko eta jendeari itzultzeko.

Zer analisi egiten duzu euskararen egoeraz?

Ez naiz batere baikorra. Familian, adibidez, ahalegintzen gara euskaraz aritzen, baina gure haurrek ezin dute egin nahi duten aktibitatea euskaraz. Zangoa atera, eta bizki konplikatua da. Nire lanean ikusi dut, azken urteetan, motibazioa aldatu dela, eta jendea gero eta gehiago heldu dela lan bat ukaiteko perspektiban. Lehenago ez zena: euskara ez zen instrumentala. Aitzinamenduak badira, baina sobera anekdotikoak dira, enetako. Azken hogei urteetan izan den bilakaera, enetako, ezkorra da. Badakit diskurtso ezkorrek ez dutela fitsik konpontzen, baina bizipena holakoa da.

Nire lankide batek erabiltzen du tomatearen irudia, lurrik gabe pusatzen dena: tomate horiek ez dute fitsik, ura botatzen zaie, baina ez dute gusturik. Bada irudi horretan zerbait. Zenbait euskaldun, euskaldun dira, curriculum batean jartzen ahal dute, baina gero galtzen da gauza anitz. Bai erreferentzia kulturaletan eta bai saretzean, ez dira komunitate baten kide baitezpada; nukleo batzuk dira biziki barreatuak.

Egoera okertuz doa, beraz?

Konplikatua da ikustea gauzak ez direla behar bezainbat hobetzen, eta nonbait denek badugula ardura bat horretan, baina zer egin gehiago? Hizkuntza politika biziki eskasa da. Euskarari egiazki bere lekua egiten dion politikarik ez da. Badira lorpen ttipi batzuk: aldekotasuna handitzen da, hiztun kopuruaren ttipitze hori iduriz frenatzen da… Baina hortik irakurketa positiboak egitea? Konplikatua da. Nik uste dut euskararen hautua beti gelditzen dela, oraino, hautu militante batean.

Alta, liburuan aipatzen duzunez, militantzia eredua ere aldatu da, hizkuntzaren egoera aldatu den ber.

Dena da bat. Hori ez dut nik erraten. Hizkuntzaren biziraupena eta kulturarena hertsiki lotuak dira, eta gero eta gehiagotan agertzen da hori lotua dela gizarte eredu bati ere. Dena da lotua: euskararen bilakaera, lurraren eta eremuen auzia, turistifikazioa…

Mugimendu abertzalean aldarrikapenak aldatu dira: alderdien komunikatzeko hizkuntza aldatzen da, geografia aldatzen da, hiritartzen dira euskaldunak… Berrogei bat urteren zerean, izan da horrelako lerratze bat. Estrategiak aldatzen dituzte, beharbada; baina estrategiak aldatzen dituzularik, erran nahi du onartzen dituzula gauza batzuk lehen onartzen ez zenituenak.

Eta literaturak zer ekarpen egin diezaioke euskarari, zure ustez?

Nik uste hizkuntza guziek behar dutela beren kultur espresioa. Euskarak behar du berea. Literaturak ematen du aukera gai historikoen, sozialen aipatzeko: nonbait gizarte baten irudiaren islatzeko. Ematen du hizkuntzaren aldetik ere aberastasuna.

«Euskarari egiazki bere lekua egiten dion politikarik ez da. Badira lorpen ttipi batzuk, baina hortik irakurketa positiboak egitea? Konplikatua da»

Erran duzu ez dela hautu erraza euskaraz lan egitea. Eta idaztea?

Idaztea bide luze bat da eta behar duzu egin lana, eta gero zure betiko gauzak, eta gero gauaz, ebaska… Gero behar duzu argitaletxeetara joan, berriz hunki… Gauza gehiago eginen litzateke idazleen baldintzak hobeak balira. Zeren, idaztea egiten duzu plazer hutsa delako; hastapenean zuretako, eta gero publikatzen duzu. Idazlea da gutien aberasten dena literaturatik. Holako liburu batek [Mesfida zaitez aipatzen du], hogei euro kostatzen duela uste dut, eta hunkituko ditut 1,5 euro. Bide hori egiten duzu enbeia duzulako egiteko, eta ez interes bat badelako gibelean.

Liburuan bada erranaldi bat, protagonistaren anaiak erasiatzen baitio protagonistari berari —Laurendiari, hots—, «baskoi horietarik izatea, inutil eta ments, alfer galduak». Baskoia izatea Laurendia bezalakoa izatea bada, baskoia zara?

Bai, bestenaz ez nuen inoiz liburu hori idatziko. Ez nuen eginen egin dudan indar hori, ez nituen hainbeste oren inbertituko, hainbeste denbora pasatuko hemerotekak irakurtzen… Gai horretaz hitz egiteko, segur da, behar duzu abertzalea izan. Abertzaleak eta euskaldunak maite ditugu egoten direino koadro batean, eta koadro horretatik kanpo joaten direlarik, orduan berriz oroitaraziko ditugu. Balio du maila politikoan eta gizarteko edozein eremutan.