Kuxkuxtu txarangari buruzko dokumental bat estreinatuko dute otsailaren 23an, Urruñan. Ideia, Iparra-Hegoa elkarteko Peio Aranzabalek ukan zuen, eta Mondragon Unibertsitateko ikasle Arri Iraetak du egin. Dokumentala azken muntaketa eta orrazketa lanetan da.
«Hamabi urte egon nintzen hemen muga pasatu gabe, eta San Tomas egun batez bueltatu nintzen, eta Donostian entzun nuen Kuxkuxtu». Kuxkuxturekin ukan zuen lehen emozio hori kontatu du Aranzabalek. Ipar Euskal Herriko musika talde bat zen —gainera, Aranzabal bera bizi zen Urruña herrikoa—, eta ahoa bete hortz utzi zuen: «Bazeuden hirurehun bat jende beraiekin kantuz». Haiekin mintzatzean ohartu zen bere baitarik jinak zirela, ez herriko etxeak, ez nehork deiturik; karrikan musikan eta kantuz kitorik ari zirela, hots. Esplikazioa ere izan zuen Kuxkuxtuko Beñat Elizondoren ahotik: «Hona etorri ginen lehenengo urtean, sumatu genuen bazegoela kantu egarri bat, eta ikusi genuen jende bat kantuz eta negarrez. Hor egin genuen: 'Urtero joan behar gara besta horretara'». Geroztik, urte guziz gertatzen da ediretea. «Donostian, goiz horretan dagoen ekitaldirik garrantzitsuena da», dio, deblauki, Aranzabalek.
Urteak joan dira, geroztik, eta Aranzabalek joanago eta argiago zuen, Kuxkuxtu taldea egun batez gelditu aitzin, halako herri txaranga baten historia kontatu behar zela. «Utzi behar zuten zerbait, herri honek jakin dezan izan dela txaranga hau. Kantua erabili du transmisiorako, sentimenduak pizteko, bestarako; eta egin du modu militantean». Iparra-Hegoako lagunei aurkeztu egin zien dokumentalaren egitasmoa. «Iparra-Hegoa bera sortu zen Kuxkuxtu txarangarekin elkar aurkitu zutelako segurar batzuek Baztandarren Biltzar batean».
«Utzi behar zuten zerbait, herri honek jakin dezan izan dela txaranga hau. Kantua erabili du transmisiorako, sentimenduak pizteko, bestarako; eta egin du modu militantean».
PEIO ARANZABALIparra-Hegoako kidea
Aranzabalek argi du estatuek, komunzki, baliatzen dituztela adierazpide artistiko franko beren zabalkunderako, eta Euskal Herrian ez dela dudatu behar gauza bera egiteko. «Edozein estatuk erabiltzen du edozein espresio artistiko indartzeko bere nortasuna. Estaturik ez dugunez, funtzio hori artistek eta herriak betetzen dute, eta behar dira horrelakoak». Herritik sortu halako dinamikaren lekukotasuna nahi zuen begiratu.
Mondragon Unibertsitatearekin
Kutxa Bira ekimenaz geroztik, Iparra-Hegoak harremana egina du Mondragon Unibertsitateko ikus-entzunezkoen sailarekin, eta urte guziz elkarteek proposatzen ahal dizkiete azken urteko ikasleei dokumentaletarako ideiak. Aranzabalek ez zekien Kuxkuxturen historiak interesik piztuko zienik, eta Arri Iraeta zumarragarra (Gipuzkoa) gertatu zen jakin-min horrekin. «Arri musikaria da. Esplikatu nion kantua dela Kuxkuxturen tresna; Euskal herri mugimenduko eta euskalgintzako soinu banda hauek direla, beste batzuen artean». Gustatu zitzaion filmegile gai gazteari.
Hortik hasi ziren mintzatzen zer eta nola finkatu gauzak kamera bidez. «Nola egiten dituzten gauzak, zer ondo pasatzen duten elkarrekin eta zein lagunak diren beren artean; eta zer ekarpena egiten dioten herri honi, isilean, oharkabean». Kuxkuxturen irudi arras guti badela ohartu ziren. Direnak, lagunek sakelako telefono batekin hartuak direla eta holako. Kuxkuxtuk jotzen zuen lekuetara joan da, beraz, Iraeta kamerarekin. «Ibili da sanferminetan, Santomas egunean, sagardotegian Kuxkuxturekin», erran du Aranzabalek.
Arri Iraetak berak aitortu du grabaketetan Kuxkuxturen izpiritu hori sentitu duela: «Inpresioa eman dit gaur egun oso ohikoa ez den musika maitatzeko modu bat daukatela. Kuxkuxtun jotzen dute benetan nahi dutelako. Horrek betetzen ditu. Bihotzetik ateratzen zaien proiektua da». Gehiago dena, oren batez petiko dokumental batean biltzeko zaila dela dio: «Dokumental batean oso zaila da transmititzen duten hori guztia jasotzea». Kuxkuxtu karrikan ari delarik jendearen artean, gauza franko lotzen baitira. «Arratsalde oso bat haiekin egoten bazara, ikusten duzu daukaten arima berezia. Ikusten duzu nola bat-batean trikitilari batzuk etortzen diren, haiekin ezer hitz egin gabe nola haien abestia jarraitzen hasten diren. Hor, publikoarekin sortzen den konexio berezi hori...», bukatu du Iraetak.
«Arratsalde oso bat haiekin egoten bazara, ikusten duzu daukaten arima berezia».
ARRI IRAETADokumentalaren egilea
Aranzabalek antolaketan lagundu du, baita Mondragon Unibertsitatean lan horretarako tutore den Eneko Bidegainek ere. «Tutoreak, azkenean, egiten du produkzio lana», zehaztu du Aranzabalek. «Toki egoki bat bilatu elkarrizketen egiteko, baimenak eskatu, elkarrizketatuak lotu» eta holako, filmegilea bera «karga horrekin ez ibiltzeko».
Kuxkuxtukoen lekukotasunak bildu ditu Iraetak dokumentalean, bizi dutena konta dezaten. Baina beste bi pertsona ere agertuko dira: Odei Barroso bertsolari eta raplari urruñarra eta Josu Txapartegi Aramendi Txapas akordeoi jotzaile, idazle, musika irakasle eta abesbatza zuzendari zarauztarra (Gipuzkoa).
Lehena, Xaian
Otsailaren 23an erakutsiko dute lehen aldiz dokumentala Urruñan berean, Xaia ostatuan. Hastapen batean, Urruñako Itsas-Mendi zinema gelari proposatu zioten, baina ez ziren ados jarri. Gauza bera gertatu zitzaien Hendaiako zinema gelarekin. «Xaia da Kuxkuxturen etxea; zergatik ez dugu hau zinema gela bihurtzen?», galdetu zuen Aranzabalek. Eta hala egiteko plantatu dira. Iparra-Hegoako lehen ekitaldia izanen da. Ondotik, gogoko lukete Kuxkuxturekin lotura berezia duten Segura, Ordizia eta Usurbil (Gipuzkoa) edo Iruñea bezalako herrietan zabaltzea.
