«Zuritik aldentzen den edozein umore da nire kutuna»

Antzezlan bat idatzia du, baina ez daki noiz taularatuko duen. «Beti esaten dut lan gutxiagorekin nabilenean hasiko naizela horri forma ematen, baina lan gutxiagoko garai hori ez da inoiz iristen». Ez da geldirik egotekoa Aitziber Garmendia aktorea (Zaldibia, Gipuzkoa, 1982), antzerkian, zineman eta telebistan osatu duen ibilbideari erreparatuta aise igar daitekeenez. Ez naiz inoiz Dublinen egon eta Sexberdinak obrak antzezten dabil herriz herri; Madrilen bi lan ditu orain; Donostia antzerki sariko gala prestatzen ari da; eta beste bi antzezlanetan ariko da urtea amaitu baino lehen. Horiek aski ez, eta inoiz egin gabea zuen zerbaitetan arituko laster: Xabin Fernandezek idatzitako Kanpora sartzen antzezlana izango du lehena zuzendari lanetan. Fernandez bera eta Intza Alkain izango dira oholtzan Txalo konpainiaren ekoizpenean, GIBa izatearen inguruko bizipenak umorez jorratzeko. Martxoaren 11n estreinatuko dute, Legorretan (Gipuzkoa). «Estreinaldiaren eguna badatorrela ikustean, beste nerbio batzuk jartzen zaizkizu gorputzean; niretzat, aurretik ezagutzen ez nituen beste nerbio batzuk».

Nondik nora sortu zitzaizun lan hau zuzentzeko aukera?

Txaloko zuzendari Xabier Agirrek deitu zidan, esateko bazuela esku artean proiektu bat oso pertsonala, Xabin Fernandezek idatzia eta bere egoera pertsonal bat kontatzen zuena. Zuzendari baten bila zebiltzan, Xabinekin gertutasun hori sentituko zuena, gaiaren inguruko jakintza bat ez baina sentsibilitate bat zuena, eta, batez ere, umorera eramango zuena. Gidoiak ja bazuen umoretik: Xabinek berak jarri zion, eta baiezkoa eman nuen. Gerora etorri ziren Intza aukeratzea, nire ukitua-edo ematea...

Nolakoa izan da haren testua zeure egitea? Nola egin duzue lan?

Onena da Xabin aktore gisa ere hor dugula, ze normalean autorea ez da aktorea izaten, eta harekin ados jarri behar duzu, gero aktoreei hori helarazteko. Hemen, dena batera izan da: aldi berean ari ginen autorearekin eta aktorearekin lanean. Xabinek hasiera-hasieratik eman dit konfiantza, eta erraza egin zait.

GIBarena gai sentibera izan daiteke, eta umorez heldu diozue. Hasieratik zenuten garbi hori?

Xabinek batez ere, eta hori izan da nire baiezkoaren arrazoi nagusietako bat: umorez jorratzeko gogoa zuela. Bazen erronka moduko bat ere, nik beti pentsatu baitut umorea gai guztiekin egin daitekeela, baina jakin behar dela nondik egin, eta beti errespetuz. Eta, horretarako, zer hobe bera taldean edukitzea baino? Askotan galdetzen nion: 'Xabin, hau esaten badugu, mingarria da zuretzat?'. Agian harentzat mingarria ez dena beste batentzat mingarria izan daiteke, baina Xabin hartu dugu beti erreferentzia gisa; horrek lasaitasun handia eman dit.

Oso esperientzia ezberdina da zuretzat zuzendaritza?

Jolas bat bezalakoa da. Derrepente, beste aldean kokatu naute: normalean, oholtza gainean nago, eta zuzendariak esaten duenari kasu egiten diot; beste neurri batean, senari ere egiten diot kasu; eta eskarmentuari ere lekua uzten diot, urte asko baitaramatzat ja. Baina, oraingoan, oholtzatik jaitsi, eta besteei begira jartzea izan da, eta esatea: «Hau modu honetara kontatuko dugu». Erabaki asko hartu behar direla konturatu naiz; izan ere, aktoreen lana ikusten da, baina ez dago hori bakarrik: hor daude eszenografia, argien diseinua... eta niretzat berria zen hori dena. Zorte handia izan dut, inguratu nauten guztiek eskarmentu handia baitute eta oso ondo hartu bainaute. Beti esan dut antzezlan, telesail edo film bat puzzle handi-handi bat dela, pieza guztiek egon behar dutela bere lekuan, eta pieza txikienak ere garrantzi handia duela; hori beti ikusi dut argi, eta antzezlan honetan, inoiz baino gehiago.

Lehenago ere esan duzu edozein gairekin egin litekeela umorea. Mugarik badu zuretzat?

Beti pentsatu izan dut ezetz, baina azkenaldian konturatu naiz, niri gustatu ez arren, badaudela muga batzuk norbait mintzen bada. Oso zaila da umorea egitea inoren inguruan aritu gabe, beti egiten baitugu pertsonen gai askoren inguruan: ilehorien inguruan egitean, ilehoriak mindu daitezke; bizkaitarren inguruan egitean, haiek... Beti norbait ukituko du; gero, norberak erabakiko du horrekin mindu edo ez. Ni ez naiz mindu izan, baina ni ez mintzeak ez du esan nahi besteak minduko ez direnik eta, batez ere, besteak mintzean errespetua azaldu behar ez dudanik. Hori ikasi dut, eta irakaspen oso garrantzitsua izan da niretzat; askotan haserretu nau, eta ezina ere sortu dit, baina ikasi behar izan dut, nire lanarekin eta neure buruarekin bakean egoteko. Baina nik, nire baitan, Aitziber Garmendia Mendizabalek, ez dut mugarik umorean, horrek ez nauelako minduko.

Emakume umoregile gero eta gehiago zaudete, baina gutxi zarete oraindik ere... Zure ustez, zergatik da hala?

Oraindik bide luzea dagoelako egiteko. Ez zaigu uzten umorerako askatasun bera; tabu pila bat daude gizartean edertasunaren inguruan, sexuaren inguruan... eta jendea ez dago ohituta segun eta zer gairen inguruan gu umorea egiten ikustera; ez umoregintzan bakarrik, bizitzan bertan ere bai. Azkenean, beti nahi gaituzte apal, zerbitzari, gizonen esanetara edo gizonari txisteak zerbitzatuz, polit eta gazte; ezinezko bat eskatzen zaigu, eta ezinezko horretatik umorea egitea oso zaila da. Orain, uste dut ari garela pixka bat exijitzen zaigun horretatik aldentzen eta hortik umorea sortzea lortzen, baina lan asko daukagu aurretik, ikaragarri. Eta fikzioan, tira, baina bakarrizketetan, adibidez, hamarretik bat da emakumea, eta beste bederatziak gizonak; eremu oso-oso maskulinoa da.

Hainbatentzat erreferentea zara alde horretatik.

Bueno, Euskal Herrian, bai...

Zuk izan duzu erreferenterik?

Bai! Eta euskaldunak: Elena Irureta, Ane Gabarain, Nagore Aranburu, Mireia Gabilondo... Niretzat eta nire belaunaldiarentzat, erreferente oso sakonak izan dira, emakume eta umoregile gisa. Eta Euskal Herritik kanpo... Lina Morgan! Beste bide bat landu zuen emakume bat izan zen, eta, haren lana gustatu edo ez, aitzindaria izan zela ukatzerik ez dago.

Umore mota asko daude: garratza, beltza, zirikatzailea, absurdoa... zein duzu maiteen?

Umore zirikatzailea asko gustatzen zait; askotan, garratzarekin eskutik helduta doa, beltzarekin ere bai... oso zalea naiz. Nire egunerokoan asko kontsumitzen dut umore absurdoa ere, eta lagun artean ere egiten dut... Umore zuritik aldentzen den edozein da nire kutuna; ona bada, zuria ere gustura ikusten eta egiten dut, baina gehiago gozatzen ditut besteak.

Dramaren aldean, umorea gutxietsi egin ohi dela esan duzue hainbatek. Hala da oraindik?

Bai, bai, begiratu edozein sari banaketa; umorea oso gutxi saritzen da, eta drama, berriz... Badirudi drama arte serioa dela, ondo egindako artea, eta umorea dramaren ahizpa, neba edo arreba txikia dela, eta horrek beti ematen dit kristoren amorrua, ze umorea egitea oso zaila da. Gainera, drama unibertsala den bezala, umorea oso pertsonala da, eta ikaragarri zaila da barre eragitea; leku askotan ez da baloratzen hori. Sarien adibidea jarri dut, baina orokorra da: gizartearen iruditerian dagoen ideia bat da. Eta bada hor hipokrisia handi-handi bat. Zeren, gero, askoz ere umore gehiago kontsumitzen baita drama baino: zineman, antzerkian... Erakusten dugun aurpegiaz eta benetan garenaz zer pentsatua ematen du.

18 urterekin hasi zinen aktore, eta bizitza erdia daramazu. Urteotan, asko aldatu da euskarazko antzerkigintzaren panorama?

Baietz iruditzen zait, euskaraz antzerki gehiago kontsumitzen dela orain. Hasi nintzenean, agian erdaraz emanaldi gehiago egiten ziren euskaraz baino, eta arrazoia, askotan, nabarmena zen: erdarazkoetan, aretoak betetzen ziren, eta euskarazkoetan, erdi beteta edo hutsago gelditzen ziren. Baina, azkenaldian, ikusi dut konpainia gazteek ze tiradizo duten gazte jendearekiko, eta euskaraz nola kontsumitzen den. Intza Alkain Album antzezlanean ikusi nuen, eta seguruenik ni izango nintzen zaharrenetako bat publikoan; jende gazte pila bat zegoen, eta hori oso pozgarria da. Hori ere bada termometro on bat euskal antzerkiaren osasuna neurtzeko.

Eta euskarazko obrak erdarazko bertsioan ere taularatzea beharrezkoa iruditzen zaizu oraindik obrak aurrera ateratzeko?

Bi ahoko ezpata da. Niri gustatzen zait bi hizkuntzatan egitea, aukera ematen baitu Euskal Herritik kanpo ere ateratzeko eta saio gehiago egiteko. Baina herri askok, ez denek, ikusten badute eskaintza bi hizkuntzatan duzula, erdaraz hartzen dute. Ez dut esaten erdaraz egin behar ez denik, baina ez zait gustatzen Euskal Herriko edozein herritan erdaraz bakarrik eskaintzeko aukera normalizatzea. Nire ustez, militantzia puntu bati eutsi beharko liokete konpainia eta udal guztiek, baina ez da hala izaten; horrek haserretzen nau. Gertatu zaigu, adibidez, Losers-ekin, Jon Plazaola eta biok euskaraz aritzea oihalaren alde batean, entzutea publikoa ere euskaraz ari dela, eta oihala igotzean guk antzezlana gazteleraz ematea eta lotsa sentitzea. Hor badago pilota handi-handi bat.

Pandemiaren aurretik, aldi berean sei antzezlanetan zenbiltzan justu —bi bertsiotan zirela kontuan hartuta, hamabi—. Halako martxa eraman behar duzue aktoreek bizimodua ateratzeko?

Antzerkitik bakarrik bizi ahal izateko, bai. Sei igual gehiegi da, baina hiru... behar dituzu. Kontuan eduki behar duzu, gutxi gorabehera, izan behar duzula asteburuero behintzat funtzio bat edo bi hilabetea atera ahal izateko, eta asteburuero bi izanda ere larri iristen zara; beraz, askotan, beste lanik ez baduzu, ostiral, larunbat eta igandez behar dituzu saioak, ze, bestela... oso larri. Antzezlan bakarrarekin, ez dituzu saioak asteburuero, eta hori agortzen hastean beste zerbait behar duzu; orduan, zera gertatzen da, emanaldiak pilatzen zaizkizula.

Askotan esaten da zuen lanbidea oso ezegonkorra dela; zu 18 urteetatik ari zara gelditu gabe...

Bueno, geldialdiak ere izan ditut. Izan nuen bat oso-oso luzea, urte eta erdikoa: langabezia bukatu zitzaidan, eta asko ikaratu nintzen. Harrezkero, ezetzik ez esaten hasi nintzen, ulertzen baitut lanbide oso ziklikoa dela. Gertatu dena da azken ziklo hau oso luzea izaten ari dela, eta lan asko tokatu zaidala; ezezko asko ere eman ditut, asko eta asko pena handiz; penaz eta beldurrez. Baina lanbide honetan ezin da agenda normal bat izan; dagoenean, ahal duzuna egiten duzu, eta, ez dagoenean, berdin.

Zuri zerk ematen dizu egonkortasuna? Non topatzen duzu?

Niri egonkortasuna edo lasaitasuna, adibidez, nire hizkuntzan sortzeak eta aritzeak ematen dit, eta hemen nolabait txoko bat izateak. Ez dut halako grinarik Madrilen film edo telesail batean aritzeko, horrek ez baitit segurtasunik ematen, baina bai hemen nolabait erreferente izateak; ez bakarrik lasaitasun pertsonala, baizik eta benetan beteta sentitzeko modu bat. Esatea: «Hau da nire herria, hau da nire hizkuntza», eta nire herriari eta hizkuntzari nik sortutako zerbait hor uzteak izugarrizko lasaitasuna ematen dit. Hortik dator egonkortasuna: nonbait jaio eta hazi naizen sentsazioa izatea eta hemen babesa dudala sentitzea. Izango dira lan gutxiagoko garaiak ere, baina beti izango dut zer sortua; ez bada aktore gisa, autore edo zuzendari gisa. Garrantzitsua da leku bat aurkitzea munduan, eta nik zortea izan dut, Euskal Herria tokatu zait eta [barrez].

Zineman ere egin duzu bidea; euskarazko hainbat filmetan aritu zara, eta, berriki, baita Carlos Vermuten Mantícora-n ere.

Bai; pertsonaia txikia da, baina esperientzia kristorena izan da. Oro har, Euskal Herritik ateratzea beti da esperientzia ona, hemen dudan babesa galtzen dudalako, eta hutsetik abiatzea bezalakoa delako aldiro. Hemen, gutxi gorabehera, jendeak nire lana ezagutzen du, eta aurretiko jarrera bat dago; beti esaten dut gehiegi maite nautela [barrez], beti ikaragarri babestua sentitu bainaiz. Baina, Euskal Herritik ateratzean, beti hasi behar da hutsetik, eta hori ere asko gustatzen zait, asko ikasten baitut.

Zineman sakondu nahi al zenuke, edo lan gehiago egin?

Bai, pila bat gozatzen dut. Diziplina bakoitzak du bere xarma, eta zinemak zera du, zehaztasuna, magia, emozioen kontrola. Antzerkian denbora-espazioa zuk kontrolatzen duzun bezala, zineman haiek kontrolatzen zaituzte zu, eta hor kontzentratzea ez da erraza izaten. Baina, orain arte, pila bat gozatu izan dut zineman.

Zinema, antzerkia, telebista... Non aritzen zara erosoen?

Antzerkian, dudarik gabe. Aktore gisa hor jaio nintzen, eta hor ondu naiz. Beste diziplinak asko gozatzen ditut, baina antzerkian benetan sentitzen dut kontrola nik dudala; eroso nago oholtzan, eta publikoarekin duzun harremana momentukoa da, oso benetakoa, oso purua; hori gustatzen zait.

Telebistan ere eskarmentu handia duzu. Gaur egun, zer sumatzen duzu faltan ETBn?

Ba, umorea, adibidez. Ez dakit oso ondo esaten, ze azkenaldian telebista gutxi ikusi dut, baina aurreko batean Jaun eta jabe-ren errepikapen batzuk jarri zituzten, eta nire lehen bulkadekin konektatu nuen: oso eskaintza ona zegoen, fikzio pila bat egiten zen, umore pila bat... Eta pentsatu nuen: «Jo, ze polita zen euskaraz hori dena ikusi ahal izatea». Badakit fikzioan gaur egun badaudela gaztetxoentzako eskaintzak-eta... Baina umorea faltan sumatzen dut.