Antzerki munduan ibilbide luze eta saritua duen egilea da Lola Arias (Buenos Aires, 1976). Hogei urte baino gehiago daramatza antzezlanak idazten eta zuzentzen, eta zinemaren esparrura ere eraman du eskarmentu hori azken urteetan: Teatro de guerra (2018) filmarekin lehenengo, eta Reas-ekin orain. Dokumental-musikal bat da, eta preso ohi batzuk ageri dira aktore lanetan —antzezlan bat ere egin du gerora eurekin, Los días afuera izenekoa—. Filma atzo aurkeztu zuen Donostiako 72. Zinemaldian, Horizontes sailean; hain justu, Argentinako zinemari babesa adierazteko elkarretaratzea egin zuten egunean. Irmo salatu du Javier Milei gobernura heldu denetik herrialdean gertatzen ari dena: «Egoera muturrekoa da».
Ezeizako kartzelara (Buenos Aires) tailer bat ematera joan, eta han gertatutako zerbaitek eman omen zizun filmerako ideia. Nola izan zen?
Egia esan, askotan joaten nintzen kartzelara, ekintza diferenteak egitera. 2018an, Tiempo de guerra filma aurkeztera joan nintzen —Malvinetako gerrari buruzko lan bat da, beteranoekin egindakoa—, eta, hura ikusi ostean, emakume zis eta trans batzuek esan zuten eurek ere egin nahiko luketela halako zerbait. Hor otu zitzaidan antzerki eta zinema tailer bat egiteko ideia, eta hurrengo urtean egin genuen. 2020an eta 2021ean ezin izan genuen jarraitu, pandemia tarteko, eta orduan aske geratutako jendearekin jarraitu nuen, eta, modu paraleloan, gidoia idazten nindoan.
Nola osatu zenuen aktore taldea?
Tailerra amaitu genuenean, hamalau bat pertsona gelditzen ziren, eta horiek dira Reas-eko protagonistak. Parte hartze handia izan zuten tailerretan, zeinak kantu, dantza eta interpretazioko formakuntzak ere izan ziren. Prozesuan entsegu oso luzeak egon dira, eta horregatik da hain arraroa pelikula. Jendeari ez zaio argi geratzen dokumental bat ote den, fikzioa, benetan preso egondako pertsonak ote diren... Eta bai, badira, baina fikzio bilakatzeko lan handia dago, ze pertsona horiek ez ziren leku eta une berean elkarrekin egon preso. Esaten duten guztia bizi izandakoa da, baina markoa fikziozkoa da. Kontua da, eszenak goitik behera entseatutako gidoi batetik ateratakoak izan arren, kontatzen direnak pertsona horiek bizitako bizipenak direla, eta horrek errealitate efektu oso handia sortzen du. Uste dut hori dela filmaren berezitasuna.
«Kartzela tatuaje bat bezalakoa da, bizi guztirako marka bat. Batek sentitzen du [protagonisten] gorputz horiek kontatu dezaketela zerbait egiazko aktoreen gorputzek kontatu ezin izango zutena»
Bi dira protagonistak: Yoseli, kartzelatu berri duten neska gaztea; eta Nacho, barruan denbora daraman trans mutila. Zergatik eurak?
Yoseli elkarrizketak egin nituenean ezagutu nuen pertsona misteriotsuenetako bat zen. Oso isila zen, ia bost urte igaro zituen kartzelan droga trafikoa egotzita, baina ez dakizu seguru horren erantzulea izan zen edo ez, berak ere airean uzten duelako. Gardentasun falta horrek pizten zidan harenganako interesa. Nacho, aldiz, kontrakoa da; trans mutil bat da, mundu bat eraiki duena kartzela barruan, rock talde bat sortu duena eta komunitate baten parte dena. Kartzelari lotutako oso esperientzia diferenteak ordezkatzen dituztelako gustatzen zitzaidan haien arteko harremana. Maitasun harreman bat ere badena. Erakutsi nahi nuen nola kartzelan ere, hondamendiaren erdian, sortu daitezkeen indarkeriari aurre egiteko babes-loturak.
Lotura horiei buruz hitz egiten du pelikulak, baita espetxetik igaro direnengan geratzen diren arrastoez ere. Bazegoen bereziki aztertu nahi zenuen zerbait?
Arrastoak aipatu dituzu, eta, niretzat, pelikulan gorputza oso elementu inportantea da. Kartzela tatuaje bat bezalakoa da, bizi guztirako marka bat. Badago eszena bat euren tatuajeen inguruan hitz egiten dutena —gidoitik kanpo filmatu genuen gutxietako bat da—, eta tatuaje horien inguruko istorioetan daude haien istorioak; kartzelara heldu aurretik bizi izan zituzten indarkeriak eta. Niretzat hori ere badu berezia pelikulak: batek sentitzen du gorputz horiek kontatu dezaketela zerbait egiazko aktoreen gorputzek kontatu ezin izango zutena.
«[Filmean] espazio erreala baliatu izanak hori dakar: ikustea zein gertu dauden atxilo dauden pertsonak eta zeinen gutxi pentsatzen dugun haietan, hormaren bestaldean geratzen direlako»
Musika ere filmaren parte garrantzitsua da. Nolatan otu zitzaizun musikalarena?
Pelikula «dokumental-musikal» moduan definitzen dugu, baina genero hori ez da existitzen. Dokumentala eta musikala kontrako elementuak dira; batak erreala ordezkatzen du, eta besteak, fantasia totala. Oximoron bat da kasik. Baina niretzat musikalarena interesgarria zen, batetik, musika erresistentzia forma bat delako kartzela barruan; eta, bestetik, musikalek bazterreko pertsonaien istorioak kontatzen dituztelako, auzo arriskutsuetakoak, baina beti aktore distiratsuekin. Hemen oso modu berezian dantzatzen eta abesten dute [barre egin du], eta ikusten dena hauskortasuna da, akatsa, baina edertasuna eta emozioa galdu gabe.
Antzerki munduan trebatu zara. Nola eragiten dizu horrek zinema egiteko orduan?
Iruditzen zait zinema antzerkitik pentsatzearen askatasunak baimentzen didala espazioa eraldatzea zinemagile batek egingo ez lukeen modu batean. Antzerkiari zor diot mundua eszenografia bat balitz bezala ikustea, hartu eta eraldatu dezakezuna, zerbait errealtzat hartu beharrean. Espazio hau beste edozein espazio izan daitekeela ulertzea; harreman askoz ludikoago bat irudimenarekin, errealaren eraldaketarekin.
«Artistena [Mileiren] gobernuak hasieratik jopuntuan izan duen gremioetako bat da, eta eraso horren oinarrian dagoen ideia da artistak bizkarroi batzuk garela, diru laguntza publikoetatik bizi garenak»
Filmeko espazioa bera ere oso deigarria da. Kartzela izandako eremu bat da, orain filmaketetarako erabiltzen dena.
Bai. Espetxe erreal bat da, 2000. urtera arte martxan egon zena eta orain abandonatuta dagoena. Ez dakite zer egin, ze eraisten badute, kutsadura arazo batzuk sortuko dira. Hiri erdian dago, halako hondakin moduko bat, eta, bitartean, hainbat telesailetarako set modura erabiltzen hasi dira. Niretzat protagonistak hara itzultzearen alde polita zen preso ohiak kartzela izaniko batean jartzea euren bizipenak berregiten. Uste dut espazioak ere kontatzen duela. Non dagoen ikusten duzunean, ohartzen zara nola pareta horien atzean mundu oso bat funtzionatzen ari den beste guztiaren bizkar. Niretzat espazio erreala baliatu izanak hori dakar: ikustea zein gertu dauden atxilo dauden pertsonak eta zeinen gutxi pentsatzen dugun haietan, hormaren bestaldean geratzen direlako.
Argentinako zinemagile ugari zaudete egunotan jaialdian. Aurten bigarrenez, Mileiren gobernuak egindako murrizketen kontrako argazki bateratua atera duzue. Nola dago egoera?
Etsigarria da, zentzu guztietan. Hezkuntza publikoa arriskuan dago, pertsona nagusiek ezin dituzte pentsioak eguneratu, herritarren erdiak baino gehiago pobreziaren langatik behera daude... Artistena gobernuak hasieratik jopuntuan izan duen gremioetako bat da, eta eraso horren oinarrian dagoen ideia da artistak bizkarroi batzuk garela, diru laguntza publikoetatik bizi garenak. Zinemaren institutua ixtea, antzoki publikoei diru laguntzak etetea... hartu zituzten lehen neurrietakoak izan ziren. Egoera hil ala bizikoa da artistentzat. Ezinezkoa da artea egiten jarraitzea halako testuinguru batean. Argentinako zinema industria funtzionatzen duen industria bat da, gainera, jende mordo bat enplegatzen duena, nazioartean aitortua dena. Ikusi besterik ez dago zenbat film dauden Donostian. Argentinaren etorkizunaren aurkako eraso bat da.
