Zeruaren ifrentzua

John Steinbecken Zeruko belardiak ipuin sorta garai aproposean itzuli da, oharkabe samarrean bada ere, euskal letren larrera, Estatu Batuetako literaturako ale goraipatuak (eta Steinbeckekin lotu daitezkeenak, gainera) plazaratu baitira berriki. Pasazaite argitaletxeak Carson McCullersen Kafe tristearen balada argitaratu zuen iaz (Steinbeckena bezala, Asun Garikanoren itzulpenean), eta Ernest Hemingwayren Fiesta: Eguzkia jaikitzen da, Koro Navarrok itzulia, aurten bertan kaleratu da, Literatura Unibertsala bildumaren 179. ale gisa. Hiru egileek, Steinbeck erdian dela, konstelazio polita osatzen dute: Carson McCullersen kontakizunek zerikusi handia dute Steinbecken hauekin, eta ariketa interesgarria da elkarren osagarri gisa leitzea, antzekotasunak eta kontrasteak nabarmentze aldera; Hemingway, berriz, Steinbecken zuzeneko aurrekari kontsideratu izan da, eta Fiesta, zeina haren obra nagusitzat jotzen baita, sarri askotan konparatu izan da Steinbecken obra nagusiarekin, The Grapes of Wrath nobelarekin (Amorruaren mahatsak), elkarren oso diferenteak diren arren.

Hamabi ipuin independentek osatzen dute Zeruko belardiak, baina ondo lotuta daude guztiak, hasieratik zehaztutako marko baten barruan. Aurreneko ipuintxoak dioenez (zeina mito fundazional moduko bat baita), XVIII. mendeko kaporal espainiar batek Kaliforniako haran eder-eder batekin topo egin zuen, inpentsan, preso hartuak zituen eta ihes egin zioten indiar batzuei jarraika ari zela. Ibarraren edertasunarekin zeharo txunditu, nonbait, eta «las pasturas del cielo» izendatu omen zuen, Zeruko Belardiak, alegia. Haran horretan gertatzen eta lotzen dira Steinbecken kontakizunak; bateko zein besteko pertsonaiak korapilatuz doaz ipuinez ipuin, lehengo protagonistak geroko pasadizoko pertsonaia bihurtuta. Guztiekin, ipuin liburua erretratu kolektibo gisa taxutzen da, eta banan-banakako istorioak komunitatearen altzora goratzen dira, ikuspegi orokorrago batera.

Melodramatik tragediara

Steinbeckek dramaren espektro zabal bat korritzen du bailarako jendearen istorioetan barrena. Ipuinez ipuin, melodrama garbi samarretik tragedia kasik absurdora lerratzen da, bai eta drama latz eta gordinetik ilusio porrokatuen tristura zipriztinetara ere, beti samurtasuna eta umorea tartekatuz han-hemenka. Klase guztietakoa da drama, klase guztietakoak diren bezala ipuinetako pertsonaiak ere: jende xumea eta handikia, txiroa eta aberatsa, kanpotarra eta bertan jaioa. Beraz, banakako istorioak ere klase guztietakoak suertatzen dira.

Pertsonaia solte, indibidual horiek herriaren begirada kolektiboa izaten dute kontrapuntu. Batzuetan taldearen begirada istorioaren atze-oihal modukoa da, eta beste batzuetan gatazka nagusiaren erdi-erdian dago, baina gutxi gorabehera ipuin guztietan da funtsezkoa kolektiboak pertsonaiarekiko hartzen duen jarrera: nola epaitzen duen, edo babesten, gutasunetik egozten, onartzen, mesfidantzaz tratatzen edo indiferentziaz. Batzuetan kolektibo hori erabat despertsonalizatua dago eta itzal lauso bat balitz bezala sumatzen da, eta besteetan oso da agerikoa.

Taldearen begirada hori ahots ere bilakatzen da inoizka, eta narratzailearen zehar estilo librearen ahotsarekin berdintzen da. Hona hemen adibide bat, hamaikagarren ipuinekoa; aberats kultu bat herrira iritsi eta han hasten da etxe handi eta luxuzko bat eraikitzen, arbelezko teilatu eta guzti, eta herria miretsita dago harekin: «Ibarreko jendearentzat, arbelezko teilatua eskualdeko harribitxia zen. Beste ezerk baino gehiago, hark bihurtu zuen Richard Whiteside ibarreko herritar nagusia. Gizon hura ez zen nornahi, eta hemen zeukan etxea. Ez zuen korrika alde egiteko asmorik beste urre-meatze batera. Nola ba, haren teilatua arbelezkoa zen eta! Gainera, gizon eskolatua zen. Harvarden ibilia. Dirua zuen, eta ibarrean etxe handi, luxuzko bat altxatzeko fedea. Eskualdea gobernatuko zuen. Familia baten sortzailea eta patriarka zen, eta haren teilatua arbelezkoa zen». Narratzailea herriaren ahotsarekin berdintzea ez da sekulako akrobazia literarioa, baina ipuinotako ahots narratibo sendoaren erakusle da, eta ederki landua dago, ia oharkabean pasatuagatik ere.

Herriaren presentzia kolektiboaren kontra ebakitzen da beti norbanakoa, bestea. Haren gaineko presio bihurtzen da kolektiboa, eta horrek esate baterako prostituziora premiatzen ditu protagonistak, edo aberats-plantak egitera, edo alferkeria patologikora, edo eroetxera... Norbanako baztertuok lotura estua izaten dute fantasiarekin; irudimena eta fabulaziorako joera izaten dituzte ezaugarri, eta ameskeria horiek munta handikoak dira istorio bakoitzean. Hor dago etengabe gezurrak eta asmazioak kontatzen eta sinesten dituen neska, fortuna faltsu batez harrotzen den txiroa, nekazari lanei gabe Stevensonei liburuei ekiten dien aita xelebrea, klasiko greziarrak leitzen dituen patriarka aberatsa, etxeratzean sekulako ipuin miragarriak kontatzen dituen aita absentea... Inozoak dira, inuzenteak, ameslariak, errealitatearekin muturrez aurrera talka egiten duten koitadu askotarikoak. Fantasiaren eta errealitatearen arteko talka hori da, beharbada, liburu guztia bilbatzen duen gai printzipala.

Steinbeckeken gai ohikoak ere hor daude, noski; badago, egon, lurrarekiko atxikimendua, jende xumeen bizi pairamenak eta nekazari giroko herrien lazeria. Baina, nola Zeruko Belardien itxura bateko edertasun idilikoak miseria gorria gordetzen duen bere baitan, ibarreko pertsonaiak ere halakoxe kontraste batek bizi ditu, non izan zitekeena eta benetan dena topeka aritzen baitira beti, tragikoki eta samurki.