«Zaila iruditzen zait honen ondoren beste ezer idaztea»

Klak! Iritsi orduko, argazkilariaren kamera eskuetan hartu, eta argazki bat egin du Lander Garrok: «Objektiboa ona da, e... Honen atzetik nabil. Kamera argazkietarako ere erabiltzen duzu?». Esaten duenez, eginez ikasi du dakien guztia, «anbizio berezirik gabe»; eta ez ditu gauza gutxi egin: besteak beste, idazlea, argazkilaria eta zinemagilea da Garro (Errenteria, Gipuzkoa, 1975). Euskal Herriko giro politikotik aldendu, eta Bartzelonara joan den Xabi Ugarte gaztearen istorioa kontatu du Faith nobelan (Elkar). Ugarte bera zen Gerra txikia-ko protagonista (Susa, 2014). Erraz nahasten ditu bere burua eta pertsonaia, liburuaz hizketan.

Zergatik jo duzu berriro Xabi Ugarterengana?

Liburu guztien atzean min bat dago, eta min horrek zerikusia dauka Euskal Herrian hainbati tokatu zaizkigun egoera traumatikoekin. Gerra txikia-n, Bixente Perurenaren heriotza eta gure aitaren erbestea ziren; oraingoan, atxiloketa eta tortura. Identitatearen gaia ere hor dago: zure bizitzan sartzen denean politika, bere hizki larri guztiekin, konturatzen zara zuk apenas erabaki duzula ezer. Bilakatzen zara erresistentziako tipo bat, politikoki erradikala eta abar. Eta ideia horiekin gatazkan sartzen zara, nahiko zenukeelako esploratu nor zaren zu hori gabe.

Alter ego baten bidez kontatu duzu hori.

Niri interesatzen zaidana da nola sortu hori, nola sortu pertsonaia literario bat ni naizen honetatik, zer trasbase dagoen hor, zer perbertsio, zer kontaminazio, zer sakrifizio, zer traizio. Idazle guztiok idazten dugu geure baitatik, eta alter ego-aren formula literaturaren historian txertatuta dago.

Joko hori diferentea izan da Gerra txikia-n eta Faith-en?

Izugarri diferentea. Gerra txikia-n, idazleak protagonismo gutxi dauka. Sinesgarritasunagatik, inportantea zen haurraren ikuspegi naif eta inuzentea errespetatzea, eta, beraz, kontentzio lan handia dago, gauzak edertzeko edo filosofikoki konplikatzeko tentazioari uko eginda. Alde horretatik, Faith kontu kitatze bat izan da neure buruarekin, gogoa neukalako idazteko, idazlearen abilidadeak modu librean desplegatzeko aukera izateko. Protagonistaren profil intelektualoideak laguntzen du horretan.

Urteetan barruan eraman duzu liburu hau?

Pentsa, Euskal Herrian, esaten duzu: «Ni atxilotu ninduten, torturatu ninduten, eta pasatu nituen nire bizitzaren bi urte eta erdi kartzelan, ezer egin gabe». Eta jendeak hori guztia prozesatzen du eskandalu handirik gabe. «Zenbat egon zinen, barkatu?». «Bi urte eta erdi». «Bueno... beste batzuk 25 edo 30 egon dira». Hau ere badago: «A, zu horietakoa zara? Beharbada merezi zenuen». Enpatia eragozten duen kultura sozial eta politiko bat dago. Orduan, liburu hau beste liburu bat da, gatazkaren mundu horri dagokiona. Baina, noski, niretzat istorio oso mingarria da. Liburu hau idatzi dut torturak jasan eta hogei eta piko urtera, eta mingarria izaten segitzen du.

Zure liburua da, nolabait.

Nire bizitzako liburua ez da izango nire libururik onena, hori perbertsoa da. Nire liburu inportanteena izango da hau [eskua liburuaren gainean jarriz]. Gero liburu hobeago bat idatzi dezaket? Ba, dudak ditut. Sumatzen dut Gerra txikia eta Faith-en ondoren basamortu literarioa datorrela nire bizitzan, eta ez dakit nola egingo dudan ereiteko. Zaila iruditzen zait honen ondoren beste ezer idaztea.

Humanizatzeko asmoa sumatzen da liburuan; humanizatu gazte baten bizitza, espetxeko egoera, baina baita poliziaren baitan dagoen pertsona ere.

Literatura historiaren antidotoa da. Gauzak kontatzeko modu ia-ia estatistiko bat dago, eta pertsona batzuk gertakizun handien menpe daude. Hori ondo ulertzen da ez zaizunean tokatzen. Tokatzen zaizunean, eta ulertzen duzunean horren azpian dagoen sufrimendua, eta jendeak zer erraz kolokatzen zaituen historiaren parte batean horrek zuri kalterik ekarriko ez balizu bezala, esaten duzu: nik aldarrikatu beharko dut nire baitan dagoen pertsona, ezta? Esan beharko diot jendeari: «Pentsatzen duzu oso ezberdinak garela, baina bizitza identikoak dauzkagu ia».

Poliziak presentzia handia du liburuan. Kontu kitatze bat da?

Bai, esango nuke badela kontu kitatzea Poliziarekiko, eta, zehazkiago, Ertzaintzarekiko. Euskaldunontzat naturala da etsai gisa ikustea Enrique Rodriguez Galindo eta Jose Amedo; askoz ere gehiago kostatzen zaigu onartzea etsaia izan daitekeela Zegamako tipo bat [Gipuzkoa], euskalduna, etxe euskaldun batean jaiotakoa, halako batean uniformea jantzi duena eta ez duena edukiko inolako eragozpenik zure bizitza izorratzeko. Uste dut badagoela xenofobia puntu bat hor, pentsatzeko espainiarrak gaiztoak direnean euskaldunak gaiztoak direnean baino askoz ere gaiztoagoak direla, eta gure inguruan dagoen botere autonomikoa ez dela Espainiakoa bezain krudela.

Esaten da idaztean beti izaten dela norbait buruan. Faith lagunentzat ala etsaientzat idatzi duzu gehiago?

[Tarte bat hartu du pentsatzeko]. Ba, igual etsaientzat gehiago. Horrelako esperientziak bizi dituzunean, egitura psikologiko konplexu bat gelditzen da zure baitan: borreroa errukitu nahi izatea. Hori izugarri ondo kontatzen du Ion Arretxek Intxaurrondo: intxaurraren hostopeko itzala liburuan, nola izan nahi duen poliziaren laguna. Superbibentzia ariketa bat da: «Tipo hau seduzitzen badut, beharbada ez dit minik egingo». Nola erauzi hori? Horregatik du torturak halako eragina norberaren baitan. Beti zaude dialektika batean.

Liburuan politika eta kartzela daude, baina toki nabarmena dute maitasunak eta harremanek ere, amaren eta Anaren pertsonaien bidez, nagusiki.

Hori da bizitza. Uste dut liburua oreka horretan dagoela eraikia: batetik, politikaren eta botere harremanen zulo beltz handi hori, eta, bestetik, bizitzaren potentzia zulo horretan loratzeko eta gailentzeko. Zure baitan etengabe sortzen da indar askatzaile bat, bizitza esaten duguna, liburuan emakume forma daukana, baina baita sorkuntza forma ere. Musika, literatura eta zinema nire salbazioa izan dira beti.

Maiz aipatu duzu bizitza...

Uste dut nobelaren azken funtzioa dela bizitza bera ulertzen saiatzea. Rafael Chirbesen egunerokoak irakurtzen ari naiz, eta bat egiten dut haren gogoetekin. Nobelaren generoak konpromisoa dauka bizitzaren zentzuarekin. Zergatik hasi hemen? Zergatik amaitu han? Zati horrek daukalako esangura bat bizitzaren zentzuari dagokiona.

Zure literatura nobelarekin ezkontzen da ondoen?

Bai, dudarik gabe. Askotan esaten dut hau, pixka bat probokatzeko, eta batzuek serio hartzen dute: Milan Kunderak Le rideau-n [Errezela] defendatzen duen tesia defendatzen dut: nobela ez da genero literario bat, nobela da arte bat bere horretan. Literaturaren genero gorena da. Besteak genero txikiak dira. Horrekin ez dut esan nahi poetak txarrak direnik; poeta marabillosoak eta memorableak daude, eta nobelista txarrak. Eta ipuin idazleak berdin.

Pertsonaien liburu bat da. Zer behar du pertsonaia batek bizitza zati hori jasotzeko?

Sinesgarritasuna da klabea. Alegia, ondo eraikia egon behar du, ondo dialogatua. Euskaldunok dialogoekin arazo handia daukagu; euskara normalizatzearen alde, etengabe edulkoratzen dugu gure hitz egiteko manera. Adibidez, hitanoarekin. Pertsonaiek hitanoan egin behar dute, zeren eta, berez, diglosia egoera batean biziko ez bagina, ustez, horrela egingo genuke. Horrenbestez, erabili dezagun hi: hartara, noizbait, XXVII. mendean, normalizatuta egongo da. Asmo soziolinguistiko baten alde sakrifikatzen dugu gure literatura. Gerra txikia-n egin nuen hori, amore eman nuen; Faith-en ez.

Ez dago pertsonaia askorik, baina denek dute garrantzia.

Pertsonaiak sortzeko ariketa literaturak daukan parterik faszinanteenetako bat da. Badauzkat idazle fetitxe batzuk, batez ere amerikarrak: Truman Capote, Cormac McCarthy... Uste dut haiek pertsonaia bat kolokatzen dutenean liburuan badutela konpromiso bat harekin.

Faith-ek jario jarraitu bat dauka, ataletan banatu gabea, eta kontakizun bat beste baten barruan sartzen da. Lanak izan dituzu idazten eta antolatzen?

Nahiko naturala izan da; esango nuke beste nobeletan zailagoa izan dela. Narratzailea pertsonaia bat da —beti, hirugarren pertsonan dagoenean ere bai—, eta behar nuen pertsonaia trepidante bat, antsietate puntu batekin, nire bizitza horrelakoa zelako garai hartan. Inportantea zen egitura horrelakoa izatea. Bartzelonako zatia argia da, eta atxiloketarena ilunagoa, nahiz eta narratzaileak umorerako joera daukan beti.

Kartzelaz idatzi duzu liburuan, eta kartzelari buruz egin dituzu bi dokumental (Bi urte, lau hilabete eta egun bat eta Tipularen sehaska kanta). Beste diskurtso batzuk sortu nahi dituzu?

Uste dut Euskal Herrian galdu dugula kartzelari samurtasunez begiratzeko gaitasuna. Oso ikuspegi partidista daukagu, enpatiarik gabea erabat. Nik irakurtzen dudanean euskal idazle gehienek kartzelari buruz idazten dutena, konturatzen naiz fribolitate ariketa bat egiten dutela, bakarrik inertzia handi batean sartutako komunitate immunizatu batek onartzen duena. Komunitate kultural batek ezin du onartu sufrimenduaren tribializazio hori. Eta hori egin duten idazleek badakite egin dutela. Ez dira kapaz izan preso egon den baten parean eseri eta galdetzeko ere.

Fikzioak ez dio denari eusten?

Ezin duzu idatzi hemen inguruan kartzela zer den sufritu duen jenderik ez balego bezala. Bagaude. Eta irakurriko dugu gauzak ulertzeko eta errealitatearekin enpatizatzeko duzun gaitasun falta erabatekoa, iraingarria dena. Nik ezingo nuke idatzi, adibidez, ETAren biktima bati buruz modu horretan. Ezagutzen dut Alberto Muñagorri, ezagutzen dut Joseba Santamaria, Gorka Landabururi eskua emanda nago; sufrimendu batekin bizi den jendea da. Ezin dugu hori errespetatu? Enpatia ariketa minimo bat egin?

Literaturak balio du horretarako?

Botereak egiten duena, biktimen museoa eta hori guztia, ez da biktimak zaintzeko, performance politiko bat da. Zaintza beste gauza bat da, eta idazleoi badagokigu zaintza lan hori egitea.

Xabi Ugarte argazkilaria eta zinema ikaslea da, «diletantea eta autodidakta», berak esaten duenez. Zu ere horrelakoa zara?

Erabat. Ni orangutan bat naiz, primitiboa, prestatu gabea. Dakidan guztia eginez ikasi dut, oso denbora gutxi pasatu dut eskola batean ikasten. Ikaragarri ikasle txarra nintzen, beti izan ditut arazoak autoritatearekin, eta uste dut nire literaturan hori ebidentea dela. Esango nuke ama ere horrelakoa zela, eta ama izan da nire eredua gauza guztietarako.

Amak liburuan ere badu bere presentzia.

Nire obra literarioan lehendabiziko lerroan agertzen da, Orain galdera berriak ditut-etik hasita [2006]. Harena da nire bizitzako ikasgairik inportanteena: gauzak irudimenarekin egiten dira.

Nola hasi zinen zinemagintzan?

Aterrizatu nuen ETBn, gidoilaria nintzen, momentu batean grabatu egin behar zen, eta esan nuen: «Ba, grabatuko dugu, ez? Aber, nola pizten da kamera?». Horrela hasi nintzen. Eta dokumentaletan aritzen naiz gidoian, kamerari, muntatzen... Dena ikasi dut eginez, anbizio berezirik gabe. Eta diletantea naiz, argi eta garbi: argazkilari, zinema zuzendari, idazle, azalgile... Eta beste gauza asko ere izan naiz; tabernari, adibidez. Lehengo astean etxeko fatxada pintatu nuen. Egin behar baldin bada eta denbora baldin badaukat, gaizki edo ondo, egingo dut.

Nolako esperientzia izan da bi dokumentalak egitea?

Dokumental bat egitea telebistan gauzak egitearekiko diferentea da. Hasteko, zeure buruari jartzen dizkiozun exijentziengatik. Sakontasuna bilatzen duzu, eta hori gogoeta da, azkenean. Gogoeta, Amets Arzallusek esaten duen bezala, ez dakizu nola egiten den. Alde horretatik, azken dokumentala erditze mingarria izan da.

Baduzu besterik esku artean?

Nire hurrengo dokumentala amari buruzkoa izango da. Prestatzen ari naiz, eta askoz ere lasaiagoa izaten ari da, ez delako eskari bat, beste biak ez bezala. Ama Corrubedo izeneko herri batetik dator [Galizia], eta ni ez naiz inoiz egon han. Zero aldiz. Dokumentalaren ideia hortik dator. Amaren jaioterrira joan nahi dut jakin gabe zer dagoen, eta hori dokumentatu.