«Zabor irudiz inguratuta gaude, eta irudia bera estaltzen digute»

Irudien aroan irudien bila ari da Iratxe Fresneda zinemagile, ikerlari eta EHUko irakaslea (Bilbo, 1974). Itzulingururik gabe esan du: «Gaur egun bizi dugun irudien gehiegikeriari buruz gogoetatu nahi nuen». Euskal Herritik Eskandinaviarako bidea egin du horretarako, eta Lurralde hotzak filmean bildu ditu jasotakoak. «Ikusleek igarriko dute tituluaren zergatia», dio, irriz. «Erregistroaren trilogiaren» bigarren lana da oraingoa, Fresnedaren hitzetan: Mirentxu Loiarte zinemagileari buruzko Irrintziaren oihartzuna estreinatu zuen 2016an, eta orain aurkezten ari denari segida emango dion filma zirriborratzen ari da bere buruan. Izena ere badu: Tetuan, Tttawin, Begiak. «Filmaren egitura harilkatzen ari naiz, eta irudien bila». Etorkizunetik orainera. «Lehenik, dagokidanaz gozatu nahi dut».

Fresneda nazioarteko zinema jaialdi batetik bestera dabil Lurralde hotzak aurkezten, eta kritika onak jaso ditu orain arte. Euskal Herrira asteon ekarri du lana: Donostiako Tabakaleran erakutsi zuen astelehenean, eta Iruñeko Hizkuntza Eskolan izango da gaur, 19:00etan. Bihar, berriz, Bilboko Arte Ederren Museoan egingo dute emanaldia, 19:30ean, Loraldia jaialdiaren barruan.

Lurralde hotzak lana trilogia baten parte da, eta behin baino gehiagotan azpimarratu izan duzu ikus-entzunezkoetara daramatzazunak ikergaiak direla.

Aurrez egindako ikerketetatik abiatutako istorioak lantzen ditut ikus-entzunezkoetan. Irrintziaren oihartzuna, nire lehen filma, Mirentxu Loiarte zinemagileari buruzkoa izan zen: funtsean, hura ikusgarri egitea zen egitasmoaren helburua. Nolanahi ere, esan ohi dut orduan hasi nuela erregistroaren trilogia. Hau da, gaur egun irudia nola erregistratzen dugun eta inguruan dugun ondarearekin zer-nolako harremana dugun azaltzeko proiektua abiatu nuen. Lurralde hotzak filmak oinarrian du Lars Von Trier zinema zuzendari daniarrari buruz egin nuen ikerketa. Izan ere, tesia egin nuen haren lanetan azaltzen diren emakumeak ardatz hartuta, eta orduan aurkitutako elementu eta tokiekin sortu dut filma. Oro har, gaur egungo irudien gehiegikeria aztertu nahi nuen: irudien absolutismoa agerian utzi.

Inguruari pausaz begiratzeko dei bat da?

Munduari begiratzeko era bat desagertzen ari da. Zabor irudiz inguratuta gaude, eta ez gara konturatzen irudia bera estaltzen ari garela. Zabor asko sortzen dugu egunero, eta gogoeta egin nahi nuen hori abiapuntu hartuta: hausnartu nahi nuen nola pentsatzen ditugun irudiak gaur egun, eta nola pentsatzen zituzten lehen. Izugarria da aztertzea zein azkar alboratzen dugun ondare zoragarria zaborra diren irudiengatik.

Erleen metafora erabili duzu filmean: gizakiak eragindako kutsaduraren eraginez erleak desagertzeko zorian dauden bezala, ez ote duen irudien kutsadurak gauza bera eragingo zinemagileen lanbidean.

Zinema egiteko era bat desagertzen ari da, eta horren metafora gisa erabili ditut erleak, arriskuan baitaude. Theo Angelopoulos zuzendariari hartutako ideia da erleena: ofizio honen metafora gisa erabiltzen ditu berak. Edonola ere, Lurralde hotzak filmak geruza asko ditu. Askatasuna bilatzen dut nire lanetan, eta horregatik ez dut pelikula itxi bat egin. Areago, esango nuke film asko daudela film honen barruan: memoria historikoaren eremutik igarotzen naiz, eta baita Euskal Herriko emakume sortzaileen eta Eskandinaviakoen ondaretik ere. Horregatik, Road movie formatua aukeratu dut hari edo gidari gisa. Baina ikusle bakoitzak bere bidaia egin dezan nahi dut.

Eulalia Abaitua argazkilariaren lana ekarri duzu lehen planora.

Aspalditik heldu nahi nion haren lanari. Niretzat, Euskal Herriko Dorothea Lange da Abaitua, baina argazkigintzaren historian oraindik ez du dagokion tokia hartu. Askotan irakurri izan dut afizionatu hutsa zela; eta Uxue Jimenez ikerlariak dioenez —Abaituaren obrari buruzko hainbat lan argitaratu ditu—, bigarren mailako argazkilaritzat hartzen da oraindik ere. Ez da horrela, ordea: oso argazkilari ona da; lehen mailakoa. Horregatik, omenaldi txiki bat egin diogu: pieza txiki bat sortu dugu haren obretako batzuk erabilita. Oso pozik nago zati horrekin.

Bazterrean geratu direnen istorioak jasotzeko bokazioa dute zure lanek?

Errepide bat dago, kontakizun nagusiarena, eta mundua begirada hegemoniko batetik erakutsi digutenek besterik ez dute bidaiatzen bide horretatik. Baina badaude autobide nagusitik aldentzen direnak ere: mundua bestelako istorio eta begirada batzuen bitartez erakusten dutenak, eta mundua beste era batean pentsatzen dutenak. Horien bila aritzen naiz, eta saiatzen naiz lehen mailara ekartzen. Nire helburua hori ere bada, kontakizuna poliedriko izan dadin bultzatzea. Begirada bakarretik erakutsi digute mundua: historia, zinema ulertzeko eta gozatzeko era, eta, azken finean, munduan egoteko era. Hori erakutsi nahi dut. Gerora, bakoitzak erabaki dezala zer aukeratzen duen.

Zergatik lurralde hotzak?

Lurralde horietan guztietan egona naiz: han lan egin dudalako edo hango zinemagintza eta sortzaileak ikertu ditudalako. Lurralde hotzena zergatik? Egoera bat delako, eta baita munduan egoteko era bat ere. Fisikoa ere bada, gurea baino hotzagoak diren lurretan pentsatzen dugulako. Begirada triste eta bakarti batetik begiratutako irudiak ere badira: gure gizarteari begiratzeko era bat da, beraz. Euskal Herrian hasi, eta Alemania, Suedia, Danimarka eta Islandiara bidaiatzen dut pelikulan.

Bakardadea aipatu duzu, eta filmaren grabaketa prozesuan ere bakarrik aritu zara. Zergatik?

Oso berezia izan da, bai. Behaketa parte hartzailea egin dut: behin eta berriz joan naiz toki berera, jendea ni han egotera ohitzeko eta irudiak ahalik eta naturalen hartzeko. Suedian hala ibili nintzen: bi hilabete eman nituen han, eta behin eta berriz grabatzen nituen jendearen joan-etorriak. Jendea ohitu zen ni bertan ikustera, eta naturalagoa izan zen grabaketa prozesua bera. Hala aritu naiz: emakume bakarti baten gisan bidaia bat erretratatzen, eta, batzuetan, bakarrik egotea oso hotza da [irriak]. Hori transmititzen da filmean.

Nola bukatu zenuen Eskandinaviako zinemagintza ikertzen?

Sarritan galdetzen diot hori neure buruari [irriak]. [Von Trierren] Breaking the Waves filma ikusi nuenean, pentsatu nuen: «Baina nola demontre egiten du hau? Nola transmititzen dit ezinegon hau fikzioaren bidez? Zer mekanismo erabiltzen du?». Bada, galdera horiei guztiei erantzuteko ikertzen hasi, eta, konturatzerako, hamar urte eman nituen tesiarekin. Zehazki, aztertu nuen pelikulan azaltzen diren gizonek zer forma hartzen duten emakumeen estereotipoak narratiboki eratzean. Lana egiten ari nintzela, bete-betean sartu nintzen Eskandinaviako zinemagintza ikertzen. AEBetara hedatzen hasi ziren telesail daniarrak ere aztertu nituen, eta baita erakunde publikoek sektorearekiko duten ikuspegia ere.

Industria indartsua dute?

Oso. Asko inbertitzen da zinemagintzan eta, oro har, ikus-entzunezkoetan. Haientzat diru iturri bat da; industria sektore garrantzitsu bat. Oso argi dute.

Euskal Herrira ekarrita, nola nabari duzu gaur egun zinemaren industria?

Sortzeko ahalmena dago Euskal Herrian. Sekulako profesional onak ditugu gure artean, eta aukera asko dago proiektu ederrak garatzeko. Edonola ere, loraldiaren eta desertuaren artean aukeratu beharko banu, baratzea ikusten dudala esango nuke: pixkanaka ari dira lore batzuk hazten, eta nabaritzen da erakundeak ere sentiberatasun handiagoarekin ari direla jokatzen. Zineuskadi elkartea, adibidez, hainbat eremutatik ari da euskal zinemagintza sustatzen. Aurrerapausoak ematen ari gara, ados. Baina uste dut kontzientzia handiagoa hartu behar dugula. Ulertu behar dugu esparru estrategikoa izan daitekeela.

Ez da behar beste indartzen?

Irudiaren absolutismoa aipatu dut lehen, eta konturatu behar dugu hala dela: ikus-entzunezkoek izugarrizko pisua dute gaur egun, eta sektorea hazten ari da. Esnatzen ez bagara, olatuak harrapatuko gaitu. Sorkuntza prozesuarekin lotuko nuke esaten ari naizena. Dagokion garrantzia eman beharko genioke sortze prozesuari: behar-beharrezkoa da sortzaileak babestea. Uste dut ertzetan dauden zinemagileak eta industria hegemonikoak elkarrekin bizi behar dutela halabeharrez.

Esan izan duzu euskal zinemagintzari aukera eman behar zaiola porrot egiteko.

Gure gizartean zeintzuk dira arrakasta neurtzeko tresna nagusiak? Sari jakin batzuk eta aurrekontu zehatzak. Beharrezkoa da arrakasta beste modu batzuetan neurtzea. Film bat bukatzea bera ez da erronka makala. Probak eta hutsegiteak beharrezkoak dira, horrela ikasten baita. Malguagoak izan beharko genuke.

Nazioarteko hainbat jaialditan aurkeztu duzu Lurralde hotzak, eta, oro har, oso harrera ona izan duzu.

Gaindituta nago jaso ditugun kritikekin. Proiektua esperimentala da, eta baliabide gutxirekin egindakoa: ni, nire kamera eta nire pentsamendu eta gogoetak; ez du besterik. Oso gauza politak esan dituzte filmari buruz, eta zoragarria da. Egia da mundu guztiak ez duela gozatzen halakoekin, eta batzuek nahiago dutela pop kulturaren barruan errepikakorrak diren ibilbideei jarraitu eta segurtasunez ibili, ezer zalantzan jarri gabe.

Hirugarren filma buruan zirriborratzen ari zarela diozu. Zerbait aurreratzerik bai?

Hiru pertsonaia erabiliko ditut: desagertuta dagoen bat eta bizirik dauden bi. Memoriaren hauskortasunari buruz jardungo naiz, eta migrazio kontuak izango ditut hizpide. Datorren urtean helduko diot horri. Oraingoan zentratzea dagokit orain.

Lehena egin, eta hiru sortu dituzu jarraian.

Dena Irrintziaren oihartzunak egitasmotik eratorri da. Hura egin arte ez neukan buruan pelikulak zuzentzen hastea. Bitxia da, dokumentalgintzaren gidoigintza irakasten baitut EHUn: besteei erakusten nien nola egin, baina ez neukan astirik ni neu horretan hasteko. Horregatik esaten dut lehen lanak bultzatu ninduela orain datozenak sortzera. Ahalduntze prozesua izan zen niretzat. Gainera, oraingo honetan ikasi dut gai naizela bakardadean sortzeko.