Donostiako Viktoria Eugenia antzokiko pasilloetatik dabiltza, agertokira bidean. Nabari da ezaguna dutela lekua, zalantzarik egin gabe iritsi baitira eszenatokira. Behin baino gehiagotan izan dira bertan, baina oraingo honetan ez dute antzeztu beharko. Olatz Beobide (Donostia, 1964), Ander Lipus (Markina-Xemein, Bizkaia 1971) eta Maddi Goikoetxea (Donostia, 1994) argazkilariaren esanetara daude, aretoan gora eta behera. Gehienbat aktore lanetan ibiltzen dira lehen biak, eta Goikoetxeak ikerketa eremua jorratzen du egun. Antzerkiaren munduak gaur egun dituen argi-ilunez hitz egin dute BERRIArekin.
Zuen ustez, zein da antzerkiaren gaur egungo egoera?
OLATZ BEOBIDE: Leku askotatik har daiteke galdera hori. Alde positibotik hartuta, esango nuke egoera oparoan dagoela oraintxe bertan: obra asko daude, baita konpainia asko ere. Jendea gogotsu dago, gauza desberdinak ikusteko aukera dago, eta hori oso positiboa da. Gero, ikusi beharra dago zein baldintzatan egiten den lan hori. Hor apur bat itzaletan sartzen gara. Prekarioa da gure gizartea orokorrean, eta, artea eta kultura, zer esanik ez. Guri hogei urtean soldatak ez zaizkigu igo.
MADDI GOIKOETXEA: Nik nire ikerketa eremutik hitz egingo dut. Ikusi dudanez, Euskal Herrian antzerkiak ez du beste leku batzuetan duen balio edo garrantzia hori izan. Badago jende multzo bat baduena interesa, eta harekiko gertutasun handiagoa sentitzen duena. Baina, orokorrean, sozialki nahiko isolatua dagoen arlo bat dela esango nuke.
ANDER LIPUS: Orain gauza gehiago egiten dira, ekoizpen gehiago ari dira sortzen euskaraz. Ekoizpen gehiago daude, baina ez dakit horrenbeste publiko daukagun. Niri apur bat gogorra egiten zait hori. Bestalde, osasun onean dago sorkuntza, estetika oso desberdineko gauzak lantzen direla esango nuke. Bakoitzak bere bidea darama, eta horrek aberastu egiten du panorama. Gauza batzuetan egin dugu aurrera, baina, finean, nahiko geldituta gaudela iruditzen zait.
Pandemian kulturgintzak izandako krisia gainditu al du?
BEOBIDE: Nik uste dut publikoa itzuli dela antzokietara, baina gizartea ukituta geratu da. Bada beste kontu bat, hiri eta herri handietan agian ez da publikorik, baina herri txikietan bai. Ni orain Udalbiltzaren beka bati esker egindako obra batekin nabil, herri txikietan egiten ditugu emanaldiak, eta aretoak goraino beteta egoten dira. Kultura zaintzen den lekuetan zenbakiek ez dute huts egiten, jendea joaten da emanaldietara.
GOIKOETXEA: Kultura zaintzeko ekosistema oso bat egon behar da; plataforma bat, bai gizartean, bai eta instituzioetan ere. Instituzio publikoek diru kopuru bat jartzen dute, nahiko mugatua izaten dena. Arteak eta kulturak gizarteari egiten dioten ekarpena uste den baino askoz ere zabalagoa da.
Azaldu duzue, modu anekdotikoan-edo, azken 20 urteetan zuen soldatak ez duela igoerarik izan. Etengabe aldarrikatu behar izaten duzue merezi duzuena. Horrek ez al zaituzte nekatzen?
BEOBIDE: Alde batetik, gizartea dagoen moduan, pribilegiatu batzuk garela iruditzen zait, egin nahi duguna hautatu ahal izan dugulako. Guk nahi ditugun istorioak kontatzen ditugu, guk nahi dugun ikuspuntua ematen diogu munduari. Uste dut horrek balio bat duela gizartean. Nik egoera hori gehiago ulertzen dut analisi bat balitz bezala: egoera honen aurrean zer egin dezakegu eta zer aldatu dezakegu? Aldaketa estrukturalez ari naiz. Instituzioetan artea bezalako ofizioek beste leku bat izan behar dute.
LIPUS: Nik adibide bat jarriko dut. Nire ile apaintzailea presondegira joaten da, presoei ilea mozten irakastera. Lan horregatik kobratu egiten du. Guk Artedramatik [antzerki konpainia] presondegietara joatea erabaki genuen ere, eta han lanketa bat egitea. Guk ez dugu ezer kobratzen. Hor dago aldea. Nik askotan sentitzen dut nekea. Beti bultzatzen ari gara, eta beti ez daukagu indar bera. Hala ere, guk gutxienez espero duguna errespetu apur bat da: gure lanarekiko errespetua.
«Materiara bideratutako gizarte honetan, artea praktika politiko eta espirituala da». MADDI GOIKOETXEAAktorea, ikerlaria, kritikaria eta arte terapeuta
Bokazioz egiten duzuen zerbait denez, hor sortzen da tranpa besteentzat.
BEOBIDE: Bokazioz egiten dugu, baina ez dugu ahaztu behar lan bat dela. Nik ez dut diruagatik egiten hau, baina nik nire bizimodua atera beharra daukat, nire ofizioa da. Muga hori ezin da hautsi. Kartzela batera joan behar badut antzerki klaseak ematera, kobratu behar dut. Beste ofizio batzuetan bezala, egiten dudan lanarekiko, ahal den txukunena eta proportziozkoena. Gure ofizioaren ezagutza falta estrukturala dago. Hori errespetu falta bat da.
GOIKOETXEA: Oso oreka konplikatua da. Guk behar batengatik egiten dugu hau; behar pertsonalagoa eta sakonagoa da, beste behar batzuk baino. Baina, aldi berean, jan egin behar dut.
BEOBIDE:Artista hitzak ez du esan nahi ez dudala nire lanarengatik kobratu behar.
GOIKOETXEA: Bitxia da askotan aintzat ematen dela boluntarioki egiten dugun lan bat dela. Nik noizbait egin izan dut proposamen bat, eta ezer esan aurretik boluntarioki egingo dudala pentsatu izan dute. Inork ez du pentsatzen iturgin batek txorrota boluntarioki konponduko dizunik.
Gizartean dago arazoa hor, beraz.
GOIKOETXEA: Orain dela gutxi Bartzelonan izan nintzen ikastaro batean, eta Argentinako artista bat egon zen bertan; 80 bat urte zituen. Berak zioen artea dela gelditzen zaigun erresistentzia bakarra. 1960-1970eko hamarkadetan Argentinan gerrillak zeuden, eta orain pertsona horiek ezin dira gerrillariak izan, baina artistak izan daitezke. Borrokatzeko modu bat da berarentzat artea. Materiara bideratutako gizarte honetan, artea praktika politiko eta espiritual bat da.
Instituzioek ematen dituzten diru laguntzen zenbateko menpekotasuna du antzerkiak?
LIPUS: Erabatekoa. Horrekin bizi gara, eta tranpa bat dira.
Zergatik dira tranpa bat?
LIPUS: Diru laguntzak ez dira %100ekoak. Zati bat ematen dizute, %70 agian, eta gainerakoa beste leku batzuetatik lortu behar duzu. Euskal Herrian ez da hain erraza dirua beste leku batzuetatik lortzea. Gu momentu honetan formulazio berriak bilatzen gabiltza; enpresei dirua eskatzen. Duela gutxi dirua eskatu genion enpresa bati, eta inoiz ikusi gabeko zerbait gertatu zen. Adostutako diru kopurua emango zigutela esan ziguten, eta ez zela beharrezkoa gastuak justifikatzea. Eusko Jaurlaritzaren diru laguntzak eskatzea, administratiboki eromena da. Izugarrizko denbora pila pasatzen dugu dena justifikatzen. Urtez urte gauzak aldatu egiten dituzte, eta hori traba bat gehiago da guretzat.
Zer da deialdietan aldatuz joaten dena?
LIPUS: Hasteko, beti gaude deialdien zain. Gero, eurek markatzen dituzte denborak. Badaude bi urtetik behin ematen diren diru laguntza batzuk, eta ematen badizute, urtebetez eskatu gabe egon behar duzu. Deialdi berrietarako eskatzaileak gutxiago izateko egiten dute hori, deskantsatu behar duten horiek ezin dutelako eskatu. Baina inoiz ez dute diru gehiago jartzen. Gure sorkuntza momentuak ez ditu inork ordaintzen, eta, nire kasuan, momenturik ederrenak dira.
GOIKOETXEA: Urtero aldatu egiten dira ezaugarriak, eta aldatu egiten dira eskatzeko epeak. Gutxi gorabehera jakin dezakegu diru laguntza jakin bat udaberrian eskatu behar dela. Hor dago arazoa: udaberrian, baina ez dakigu zein hilabetetan zehazki. Ezaugarriak aldatu badira, hiru edo lau asteko epea izan dezakegu proiektua diru laguntzara aurkezteko. Ni iaz diru laguntza batera aurkeztu nintzen, eta ebazpena eman zidatenean hiru hilabete nituen proiektua aurrera eramateko. Abuztuan eman zidaten ebazpena, eta urtea amaitu baino lehen egin beharra neukan. Abendurako faktura guztiak behar nituen, gastuak justifikatzeko. Bitartean beste proiektu batzuetan ari nintzen, eta eromena izan zen.
BEOBIDE: Sistema horrek ez du koherentziarik gure lan egiteko moduarekin.
«Artistak ez badauka denborarik sorkuntzarako, emaitzak prekarioagoak izango dira». ANDER LIPUSAktorea eta ikerlaria
Esan duzue sorkuntza ez dela ordaintzen, baina, azken finean, prozesuaren parte da, eragina du sortuko den produktuan.
LIPUS: Gaur egun apur bat aldatzen hasi da, baina sorkuntza egonaldiak, orokorrean, ez dira ordaintzen Hego Euskal Herriaren kasuan. Ipar Euskal Herrira erresidentziak egitera joaten garenean, ordea, guri ordaindu egiten digute. Orain hasi dira leku batzuk mugitzen, Baratza esaterako [Gasteizen]. Bitartean, aretoak hutsik daude, eta instituzioek ez dute aprobetxatzen hor ekonomia bat sortzeko. Artistak ez badauka denborarik sorkuntzarako, emaitzak prekarioagoak izango dira.
BEOBIDE: Hori da Ipar Euskal Herriko intermitentzia sistemak duen gauzarik onenetako bat. Agian jendeak lan egiten du hilabete batzuez, kopurua ez dakit zehazki, eta gero urtebeteko tartea dauka sorkuntzari eskaintzeko, eta Frantziako Estatuak ordaindu egiten die [lan egindako urte batengatik, 507 lanordu justifikatu behar dira, eta urtebeteko langabezia saria jaso daiteke]. Ulertzen dute artistek denbora bat behar dutela berriro ere elikatzeko, bestela, emaitzatik emaitzara, non dago tarte hori?
Instituzioek diru laguntzetarako jartzen dituzten irizpideak ezagutza faltaz jarritakoak dira?
BEOBIDE: Parametro batzuk ezarri behar dituztela ulertzen dut, baina ez datoz bat gure beharrekin. Egia bada sorkuntza igo dela, eta artista izatea orain lanbide gisa ikusten dela, agian baldintzak aldatu beharko lirateke. Formula berriak bilatu behar dira, agian lekua egin behar zaio finantzaketa pribatuari; filmetan eta telesailetan egin den bezala. Gogoratzen naiz duela urte asko Ingalaterrara obra bat ikustera joan nintzela eta esku orrian enpresa pribatuen logoak baino ez zeudela. Kulturan inbertitzeak onura fiskalak ematen zizkien, baina baita prestigioa ere. Zeren zain gaude hemen?
GOIKOETXEA: Argi dago ezagutza faltaz egiten den zerbait dela, baina, bestalde, iruditzen zait ez dela guztiz inozentea egiten duten hori. Administrazioak benetako interesa izango balu sortzaileen egoera hobetzeko, zerbait egingo luke. Gauzak nahiko errazak eta sinpleak dira, benetako interesa badago. Kultur politikak lantzen sortzaileak sartu behar dira, eta bertan lan egiten duen jendea, benetako beharrak azaldu eta asetzeko.
BEOBIDE: Ia ez da politikaririk etortzen antzerki emanaldietara. Etortzen ez badira, nekez hartuko dituzte haren inguruko neurriak. Gainera, sarreren prezioak ez daude jendea antzokietara erakartzeko pentsatuta. Hirietan behintzat, jende asko ez dago prest prezio horiek ordaintzeko, eta hori aldatzeko egitasmoak sortu behar dira.
Zuen sorkuntza erritmoa aldatu al da azken urteetan?
LIPUS: Ni, adibidez, Miñan [Amets Arzallusen eta Ibrahima Balderen liburutik abiatutako antzezlana] sortzen hasi nintzen duela urte eta erdi, eta oraindik ez dugu estreinatu. Oraindik eszenografiarekin borrokan ari naiz, eta argazkiak eskatzen daukat jendea. Konturatu naiz sorkuntzaren tempoak eta merkatuarenak oso norabide desberdinetan doazela, geroz eta gehiago gainera. Produktuak egiten dira, baina bost edo sei hilabetetara ahaztu egiten dira; estreinatzeko unea da bakarrik garrantzitsua. Artista bezala, konturatzen ari naiz geroz eta sartuago nagoela makineria horretan, eta eramaten nau pentsatzera ea martxa horretan lan egin nahi dudan benetan. Oso eroa bilakatu da erritmoa. Hala ere, hortik kanpo bagaude, ezin dugu aurrera egin.
BEOBIDE: Badago jendea badakiena datorren urtean zein emanaldirekin egongo den, eta, nire kasuan, Udalbiltzaren bekari esker badakit Olagarrua obrarekin hamasei emanaldi izango ditudala datozen asteetarako. Hori pribilegio bat da. Aurrera begira emanaldiak saldu nahi badituzu, agian dena beteta dago, aurretik etorri diren konpainiek saldu dituztelako euren obrak.
Noizbait pentsatu al duzue sorkuntza behartuko zurrunbilo horretatik irtetea?
GOIKOETXEA: Ni orain momentu batean nago, non beste zerbaitetan lan egitea pentsatzen ari naizen. Bizirautea bermatuko didan zerbaiten bila ari naiz, lasaiago bizitzeko. Gutxienez, jakin nahi dut fakturak ordaintzeko dirua izango dudala. Frustrazio handia eragin dit proiektu bat sortu, baina diru laguntzarik lortu ez dudalako alde batera utzi behar izatea. Tailer asko eman ditut, hori baita diru sarrerak lortzeko modu bat, eta horrek ez dit utzi sorkuntzari denbora eskaintzen. Nahiago dut egonkortasuna izan, bizirauten ari naizen bitartean sortzen ibili baino. Estres handia dakar horrek.
«Ia ez da politikaririk etortzen antzerki emanaldietara. Etortzen ez badira, nekez hartuko dituzte haren inguruko neurriak». OLATZ BEOBIDE Aktorea eta zuzendaria
Estres horrek eragina izango du sortzen duzuen horren emaitzan.
GOIKOETXEA: Beti gaude baloratzen diren irizpideei begira. Nahiz eta guk beste ideia batzuk izan, apur bat egokitzen joaten gara finkatuta dauden helburu batzuk lortzeko.
Zuei —Lipus eta Beobide— gertatu al zaizue noizbait hori?
BEOBIDE: Proiektua bera moldatu behar izatea ez zait gertatu, bai, ordea, euren denboretara moldatu behar izatea, eta horregatik proiektua nahi beste garatu ezin izana.
LIPUS: Niri gertatu zait ez egotea inongo diru laguntzarik nik garatu nahi nuen proiekturako. Antzerkia ez da bakarrik antzokietan egiten den zerbait.
BEOBIDE: Badaude aukerak, baina horretara irekiak egon behar dugu. Antzerki konpainia egoiliarren kasua, adibidez.
Euskal Herrian badago horrelakorik?
LIPUS: Badaude batzuk, baina oso gutxi. Dejabu Panpin Laborategia Errenterian [Gipuzkoa], adibidez.
BEOBIDE: Ez da ikusi beharrik edo nahirik antzerki konpainia publiko bat sortzeko, adibidez. Ez du interesatzen Euskal Antzerki konpainia nazional bat izateak, ez baitu prestigiorik ematen.
GOIKOETXEA: Horrelako gauzetarako kirolaren adibidea oso ona da. Gaur egun, kirola egiteko aukera pila bat daude. Duela gutxi gertatu zitzaidan Errenterian: antzerki eskola bat dago, udalak diruz laguntzen duena. Nik antzerki ikastaro bat proposatu nuen, eta udaletxeak jada antzerki eskola bati dirua ematen dionez, esan zidaten ez zekitela nola justifikatu nire proiektuari baiezkoa ematea. Herrian bi kiroldegi daude, eta bietan kirol antzeko samarrak daude, eta inork ez du zalantzan jartzen.
«Tresna ezinbestekoa da antzerkia, eskoletan landu beharko litzateke»
Herria kulturalki zaindu behar dela uste dute elkarrizketatuek; «horrela herriak erantzun egingo du», gehitu du Lipusek. Antzerkiak behar duen balioa lortzeko bideetako bat txikitatik haurrei haren inguruko ezagutza ematea da. Ikastetxeek badituzte asmo onak kasu batzuetan, baina hezkuntza programen zurruntasunak mugatzen ditu.
Antzerkiak prestigioa lor dezan, agian txikitatik aritzea da onena; bai jendeari gaztetatik zaletasuna sortuz, eta antzerkira hurbiltzeko baliabideak emanez. Hezkuntzaren bidez lortu daiteke hori?
LIPUS: Bai, hala da. Ni haurrei antzerki klaseak ematen egoten naiz Aulestin [Bizkaia]. Horri esker, haurrek badakite zer den antzerkia, eta euren buruan geratzen den zerbait da. Kurtso amaierako antzerkia egiten dugunean, haien gurasoak eta gertukoak etortzen dira ikustera, eta eurak ere gerturatzen ditugu antzerkiaren mundura. Ari gara gauzak egiten antzerkia hezkuntzara gerturatzeko, baina berandu gabiltzala iruditzen zait; beste herrialde batzuekin alderatuta behintzat. Tresna ezinbestekoa da antzerkia, eskoletan gehiago landu beharko litzateke. Hala uste dugu antzerkian gabiltzan askok, baina oraindik ez da iritsi eskoletan lanean egoten diren irakasle eta bestelakoengana.
BEOBIDE: Kirola egitea ona dela oso barneratuta daukagu, banaka, taldean, eskolan, komunitatean, kirol profesionala ere badago... antzerkiarekin gauza bera gertatzen da. Eskoletan antzerkia egiten da adin tarte batera arte, eta gero utzi egiten da. Hala ere, badaude oso intentzio onarekin egiten diren programa batzuk. Dena itxiegi dago, data batean joaten gara, ordu batzuk bakarrik... irekiagoa izan beharko litzateke hartu-emana. Eskolekin izan ditudan harreman gehienak Ipar Euskal Herrian izan dira, eta hori zerbaitegatik da.
Oso bestelakoa da egoera Ipar Euskal Herrian eta Hego Euskal Herrian?
GOIKOETXEA: Frantziak kultura eta artea beste modu batera bizi izan ditu historikoki, eta hori Ipar Euskal Herrian nabari da. Antzerkiaren eta hezkuntzaren arteko harremana ahalbidetzen duen sistema oso bat dago. Guztiz naturala da hartu-emana. Erakunde bat dago bereziki horretarako. Ikastetxeekin programa bat dute urtero. Konpainiak edo sortzaileak ez du ikastetxeengana joan beharrik, horrek ekar ditzakeen oztopo burokratiko guztiekin.
