Pandemia batek hankaz gora jarri zuen herritarren bizimodua joan den urtean. Ordura arte ikusi gabeko egoerak ekarri zituen krisiak: biztanleen konfinamendua, besteak beste. Etxetik apenas atera gabe eginiko asteetan, liburuetan aurkituko zuten babesa askok eta askok, baita hurrengo hilabeteetan ere. Eta izan da non hautatu, urte berezia izanagatik, egile eta argitaletxeek ez baitzioten utzi liburuak plazaratzeari. Iazko lan bana erreskatatu dute BERRIAko lau literatura kritikariek eta Uxue Alberdi, Joxemari Iturralde eta Goiatz Labandibar idazleek.
AIORA SAMPEDRO Literatura kritikaria
'Argiantza'
Egilea: Pello Lizarralde.
Argitaletxea: Erein.
Pello Lizarralderen azken nobelan —atzera begirako kronika gisa idatzita dagoena—, 1980ko hamarkadan hil ziren zinema-areto herrikoiak dituen enpresa bateko gerente lanak egiten ditu istorioaren protagonistak, herriz herri aretoak bisitatu eta haien bideragarritasunaren inguruko erabakiak hartzen dituen bitartean. Horrela, idazleak iraganeko garai baten kronika ondu du, bizimodu baten amaiera eta ziurgabetasunez betetako mundu berri baten hasiera kontaktuan jarriz. Ziurrenik gehien eragin didan testua idazle zumarragarraren Argiantza hau izan dela diot, elegia barnea izanik ere, zuzenean eta lehor iristen den hizkera batez ondutako testua delako.
Uste dut biharamunean gogoratzeko modukoa dugula, XXI. mendeko hogeigarren urte honetan ere, zumarragarraren lanean bezalatsu, badirudielako aurreko munduarekin lotzen gaituzten hainbat elementu desager daitezkeela. Eta agian, nobelan bezalaxe, ikus-entzunezkoen kontsumorako egitura izango da pandemiaren ondorioz aldatuko diren horietako bat.
IRATI MAJUELO Literatura kritikaria
'Munduko Poesia Kaierak'
Egilea: Forugh Farrokhzad.
Argitaletxea: Susa.
Zurrunbilo baten gisan igaro den urte honetan, ezin kendu dezaket gainetik asko irakurri izanagatik zirrara gutxitan sentitu izanaren irudipena. Farrokhzaden poemek hunkitu naute gehien, minak eta edertasunak bat egiten duten lorategi bat baitira. Askatasun grinaz urratzen du poema bakoitza, parez pare jartzen zauriak. Garrasi baten indarraz zein lore baten hauskortasunez adierazten ditu poeta irandarrak bizitzaren pozak eta nahigabeak. «Damutuko zara/ zure oinazeari kontra eginez gero./ Tristuraren lorea usaintzen ari zara,/ beste poema bat idazten hastear».
Beste poesia liburuetan aurkitu ez dudan lirismoak gainezka egiten du Farrokhzaden hitzetan. Emakume indartsu baten mundu propiotik unibertso bat eraikita, naturarekin lotura estua duten sinboloek eta metaforek indar handia ematen diote. Baina bereziki, bere-bereak dituen errepikapenek sortzen dute erritmo bizia, erresistentziaren aldarria udaberri baten gisan loratzen dutenak. Miren Agur Meaberen itzulpen ederra urte honi argi egiteko.
NAGORE FERNANDEZ Literatura kritikaria
'Emakume guztiok'
Egileak: Elizabeth Casillas eta Higinia Garai.
Argitaletxea: Astiberri.
2020ko zein liburu gogoratuko dudan urte batzuk barru? Egia esan, zaila egin zait bat bakarra aukeratzea. Bereziki, aurten, hain urte bere(i)zian. Pandemia garaian literatura izan da nire arnasguneetako bat, etengabe iritsi zaizkit obra berriak nire liburutegira. Eta ez da gutxi. Argitaletxe handi zein txiki, barra-barra argitaratu nahiz tantaka, eskerrik asko, kulturaren eta euskal literaturaren aldeko apustua egin duzuelako.
Bat aukeratu beharko banu, ordea, Elizabeth Casillas eta Higinia Garairen Emakume guztiok izango litzateke. Oso azalean geratuko nintzateke liburu honen meritu handiena kontatzen duen horretan soilik dagoela esango banu. Egia da era honetako istorioek historiaren parte bat erakusten digutela, finean, beharrezkoak direla. Baina, obra honetaz gogoratuko banaiz, ez da horregatik bakarrik izango. Liburu honek erakutsi dit euskal literaturan ere badagoela nobela grafikoaz hitz egiterik. Aukera bat eman diot inoiz zaletu gabeko genero literarioari. Eta ez naiz damutzen. Euskal periferia literariora begira jarri nau, han ere badagoelako zer irakurri, zer deskubritu. 2021erako helburua: periferia literarioko beste genero bat deskubritzea.
IMANOL MERCERO Literatura kritikaria
'Ekintzaile txikia'
Idazlea: Maria G. Rohde.
Ilustratzailea: Maria G. Rohde.
Itzultzailea: Miren Agur Meabe.
Argitaletxea: Ttarttalo.
Errealitateari bizkarra emanda bizi nahi badugu ere, planetaren berezko bilakabidea larriki baldintzatzen ari gara, eta inoiz paradisurik izan bazen hemen, aurki infernua izango dugula dirudi.
Egileak munduko mitologietako pertsonaiak alderatu ditu berak asmatutako munstroekin, paralelismo jolas baten antzera (Janozono=Niohöggr bikingoa...). Bi orriko bakoitzean ilustrazio handi bat dago. Goian munstroaren izena, behean delako munstroa makaltzen duten ekintzak eta suspertzen dutenak adierazten duen fitxa bat, behean ere mitologiako izakiaren azalpentxoa, eta erdian munstroaren (=kalte ekologikoaren) izaeraz hausnartzen duen testu bloke bat. Guztira hogeita bi munstro. Bidean kalte ekologikoak izendatu eta definitzeko era erraz eta ulergarriak sortu ditu, grafikoki oso eraginkorrak diren baliabideak erabiliz. Gakoa fitxetan dago, aparteko hegal batean azaltzen diren egin beharrekoak (saiatu garraiobide publikoak erabiltzen...) eta saihestu beharrekoak (arroparen zuntz plastikoak...) direlako obra honen diskurtsoaren muina: ekintzaile txikiak sortzea.
Antxiñe Mendizabal, 'Odolekoak' lanarekin. / Juan Carlos Ruiz, Foku
UXUE ALBERDI Idazlea
'Odolekoak'
Egilea: Antxiñe Mendizabal.
Argitaletxea: Elkar.
Antxiñe Mendizabal Aranbururen Odolekoak irakurri ez baduzu, badago zerbait 2020ak onetik eman nahi zizuna eta oraindik hartu ez diozuna. Hizki larriz izendatzea merezi duen Nobela argitaratu du Mendizabalek, idazlearekiko inbidia —zertan uka—, miresmena —zenbat gura— eta esker ona —batez ere— taupaka utzi dizkidana. 1941etik 2005erako tartean Iruñeko familia frankista bateko hiru belaunaldiren bizitzak kontatzen ditu; ama-alaben arteko harremanetan, ezkontideen arteko biolentzian, desira erreprimituetan eta oinordetzan jasotzen dugun guztian jarriz arreta berezia eta zainduz, halaber, giroa, hitzen arteko tenka, atze-oihal historikoa, pertsonaien konplexutasuna eta xehetasun mota oro. Espanturik gabeko hizkuntza dotore eta eutsiarekin kontatua, hunkigarria da bere neurritasunean. Azal-apainetan hazitako emazte barrenutsak eta bakezkoak eginda hiltzen diren larre-motzeko neskame esku-laztuak, hazamak eta prostitutak, jostun iraultzaileak, lizun-gosez txotxoka eta txuloketan egiten duten gizonak, senar goibel gogo-urritu emazte bortxatzaileak, amaminez dauden alabak eta isilka askatzen diren seme desbideratuak... azalaren azpiko grinetan eta minetan aztarrika, giharrean habia egiten duen istorio bikaina.
JOXEMARI ITURRALDE Idazlea
'Orratza eta kaltea'
Egilea: Joanes Urkixo.
Argitaletxea: Elkar.
Ez dut batere gogoko urtero abendu aldean hainbat komunikabidek egiten duten pelikula, disko, liburu, erakusketa «onenekin» osatutako zerrenda mordoa. Literaturaren kasuan, «aurtengo libururik onena» edo «aurtengo hamar liburu onenak»... horrelako eta antzeko esamolde panpoxoak erabiltzen dituzte. Literatura ez da zaldi-lasterketa bat. Horrelako zerrenda-egileek, kritiko literarioek eta antzekoek... hauxe esan beharko lukete zerrendak egiten hasi baino lehen: hara, aurten, literatura arloan, 200 liburu berri argitaratu dira euskaraz (edota, 60.000 liburu berri kaleratu dira gazteleraz Estatu osoan eta Ameriketan), horietatik guztietatik nik hamabost liburu inguru irakurri ditut, ez gehiago, horietatik hiru balioetsi ditut, eta orain, halako azal lodia dudanez, hiru horiek aintzat hartuz, ausartzen naiz esatera hauxe dela, ene iritziz, aurtengo libururik onena... Orduan bai, aldez aurretik zaldi-lasterketaren arauak garbi azaltzen baldin badizkidate, orduan onartzen ditut horrelako eta antzeko zerrendak.
Horrelako eskariak egiten dizkidatenean, ezezkoa erantzuten dut, eta, trukean, unean irakurtzen ari naizen liburua, gustukoa bazait, aipatzen dut, besterik gabe. Hara, oraintxe bertan irakurtzen ari naizena, Joanes Urkixok idatzitako eleberri atera berria: Orratza eta kaltea (Elkar), 1983an droga latzak eragindako kalte zitalak Ondarroako aldean kontatzen ditu... Pittin bat lehentxeago arte, 1980 arte, aritu nintzen ni bertan institutuko irakasle, eta ederki asko dakit zer-nolako giroa izan zen hura... Liburu interesgarria benetan, eta ondo idatzia, gainera.
GOIATZ LABANDIBAR Idazlea
'VHS'
Egilea: Oier Guillan.
Argitaletxea: Susa.
2020tik liburu bat erreskatatu beharko banu, zein litzatekeen galdetu didate. Ez dakit nik erreskatatuko dudan liburua, edo liburuak diren ni erreskatatzen nautenak (bigarren hori uste dut egiatik hurbilago dagoela).
Oier Guillanen VHS (Susa) aukeratu dut. Bi gauza izan ditu alde. Bat, Guillanen aurreko nobelak (Mr. Señora) utzitako aho-zapore onarekin ireki nuela liburua. Egile baten aurreko lana gustatu zaizunean, beti da errazagoa harengana bueltatzea. Eta bigarrena... liburuaren oroitzapenak urte arraro honetako momentu gozoenetako batzuetara naramala. Uda. Hondartza. Itsasoa. Oporrak. Toalla batean etzanda irakurtzea baino plazer handiagorik, gutxi.
Irentsi egin nuen VHS, kateatuta geratu nintzen eta ezin nuen utzi (bueno, agian denbora librea ere alde nuen; oporretan nengoen...). Eta gozatu. Gozatu egin nuen bidaia iniziatikoak egiten dituzten lagunekin, sailkaezinak diren detektibeekin, Andaluziako parajeekin eta teatroarekin. Ekintzek baino garrantzia handiagoa hartzen dute, ziurrenik, hausnarketek. Eta nik, maite ditut halako narrazioak.
Mr. Guillan, eskerrik asko, 2020 hau gozatzeagatik.
