«Nik gauza tangibleak maite nituen eta euskara, ba sin mas». Jone izeneko narratzaileak nobelaren hasiera aldera botatako baieztapen horrek laburbildu dezake Miren Amurizak (Berriz, Bizkaia, 1990) idatzitako Pleibak eleberria (Susa, 2024) alderik alde gurutzatzen duen tentsioa. Herri berekoak izan arren, erabat bat egiten ez duten eta tarteka kontrajarriak diruditen bi mundutan bizi direlako Jone eta berak Polly deitzen duen laguna. 2000. urte ingurua da, eta erabat blaitzen du horrek ere kontakizuna. Lokaleko mutilekin Marokotik haxixa ekartzeko bidaia egin du Jonek, eta Segin militatzen hastekoa da Polly. Haserre bukatzen dute, eta haserre horretaraino nola heldu diren kontatzen du liburuak. Baina narratzaileak euskararekiko adierazitako axolagabetasunaren kontrako ertzean jarrita idatzi du kontakizuna Amurizak. Neurri handi batean, kontatzen duena ez ezik, kontatzen duena kontatzeko sortu duen lengoaia bera delako liburuaren apustu artistiko nagusietako bat. Erdarazko adierazpenez bustita dagoen eta garaiko pop kulturaren elementuek zipriztin dezaten beldurrik ez duen nerabe kutsuko euskara bat asmatu duelako idazleak propio liburu honetarako. Narratzaileak darabilen «sin mas» horren antonimoa, alegia.
Ahozkotasuna da zure iturri nagusietako bat. Hala izan zen Basa nobelan (Elkar, 2019) lehenik, eta hala izan da orain, Pleibak-en ere, zure bigarren eleberrian. Landa giroko ahozko ondarea bildu nahian akaso lehenengoan, eta nerabezaroaren bueltako lengoaia erreplikatu nahian bigarrenean. Orain artean literatura idatzian esparru hori ahaztu xamar egon den sentsazioa duzu?
Kosta egiten zait literaturari buruz orokorrean hitz egitea. Ahozko hizkera imitatzen duen idazkera jakin bat imitatu dut nik. Euskaraz nik orain artean irakurria nuena baino ahozkotik gertuagoko erregistro bat falta zela iruditzen zitzaidan, edo falta zitzaidan niri. Sentitzen nuen sortu egin zitekeela, eta hor bazegoela non arakatua. Ahozkotasunera jo dugunean, igual oso gauza jakinetara jo dugu beti, eta lagunarteko jargoi edo gazte hizkera bat lantzeko jo izan dugu hitanora. Garai jakin batean horrek bete zuen funtzio sozial bat eta, are, funtzio artistiko bat, baina, nire ustez, horrek gaur egun ez du betetzen 80ko hamarkadan bete zuen funtzioa, eta, orduan, beste bide batzuk topatzen ahalegindu naiz, gazte batzuen hizkera izango litzatekeenera gehiago hurbiltzeko, eta horretarako erabaki sorta bat hartu dut, liburu honetarako eta istorio jakin hau kontatzeko balio duena. Nire ustez, inportanteena hori da: idazten ari zarena idazten ari zarela, hautu linguistikoak ahalik eta konkretuenak izatea eta hautu horiek ahalik eta gehien doitzea istorio bakoitzari eta liburu bakoitzari. Beste hautu mota batzuei buruz ere, ikuspegiaz edo pertsonaiak lantzeko moduaz, hitz egiten dugun bezala.
«Euskaraz nik orain artean irakurria nuena baino ahozkotik gertuagoko erregistro bat falta zela iruditzen zitzaidan, edo falta zitzaidan niri»
Liburu honetarako balio duela diozu, baina harago ere badoa zure proposamena. Esparru horretan dagoen harrobia ere seinalatzen du. Hor lantzen jarraitu daitekeen bide bat dagoela adierazten du.
Bai. Nik hona ekarri ditudan gauza asko jaso ditut gazteleraz irakurri ditudan autoreengandik, nire belaunaldikideak direnengandik: Elisa Victoriarengandik, hainbestetan aipatu dudan Andrea Abreuren Panza de burro liburutik, Aida Gonzalezen Leche condensada-tik, [Layla Martinezen] Carcoma-tik... Baina ez dut hizkuntza erregistro mota bat bakarrik jaso; iruditeria bat eta esateko modu batzuk ere jaso ditut. Asko konektatu dut nire belaunaldi bueltako idazle kasu honetan espainiarrekin.
Baina zuk egoera diglosikoan dagoen hizkuntza batean egin behar izan duzu haiek nagusi den hizkuntza batean egiten duten ariketa hori.
Klaro.
Dilemarik sortu dizu horrek?
Bai. Hasieran batez ere. Panza de burro irakurri nuenean, errota pilo bat aktibatu zitzaizkidan, eta gure artean ere komentatzen genuen, ea hori egin ote zitekeen euskaraz. Baina Panza de burro idatzita dagoen modua gertuago egongo litzateke gure euskalkitik baino, sukalki deitzen dugunetik, letrak janda, hitzak laburtuta, are ortografia akatsak ere sartuta. Ez dut uste euskaraz hori bideragarria izango litzatekeenik orain. Batetik, komunikatiboki ez dagoelako distantzia bera kanariar idazle baten eta Zaragozako irakurle baten artean, edo mendebaldeko euskalkia daukan norbaiten eta beste euskalki bat daukan edo euskalkirik ez daukan norbaiten artean. Komunikatiboki ez litzateke bideragarria izango, eta estrategikoki ere, diglosia egoera batean dagoen hizkuntza bat izanik, kontraproduzentea litzateke, batu baino gehiago, horrek zatitu egingo lukeelako. Horri bueltaka aritu nintzen. Argi ikusi nuen ezin zela horrela egin, baina horrek esan nahi du ez dagoenik jolasteko tarterik? Ba, ez. Nire erronka nagusia izan da beste zirrikitu batzuk topatzea, eta disfrutatu egin dut horretan.
Idatzi behar litzatekeenari edo ez litzatekeenari buruzkoez aritzean, mandatu etiko, moral, sozial eta politikoak gailentzen dira maizenik, eta, aldiz, oso gutxitan aipatzen da idazketa prozesuan plazerak izaten duen garrantzia. Liburu honetan, ordea, hori izan duzu gida nabarmenetako bat.
Nik super ondo pasatu dut [barreak]. Baina super ondo pasatu dut ez bakarrik idazten edo esperimentu hauek topatzen; nire Youtubeko azken hiru urteetako historiala publikatuko banu, gauza batzuk agertuko lirateke... baina oso ondo pasatu dut bila eta hori dena jasotzen, lagunekin berbetan eta gogoratzen zer jaten genuen, zer edaten genuen, non ibiltzen ginen, eta gero hori dena idazten. Ez nekien irakurriko zutenek gero nola jasoko zuten, baina niri grazia handia egin dit gauza batzuk era jakin batean kontatzeak, eta beste batzuek hunkitu ere egin naute.
«Trankil nago ikusi dudalako liburuko kode honek jomuga izan dezakeen jendeak beretzakotzat hartu duela kode hori, eta pixka bat txirriatu diela beste batzuei»
Basa idatzi ostean, haren hiztegiaren zehaztasunak irakurle batzuk izutuko ote zituen beldur izan zinela onartu zenuen Elgoibarren (Gipuzkoa) 2023ko Euskara ala ezkara jardunaldietan emandako hitzaldian. Jada Pleibak idazten hasia zinen orduan, eta erdarakadek irakurlea uxatuko zuten beldur zinela esan zenuen. Hori gertatu dela uste duzu?
Orduan gehiago inporta zitzaidan, sentsazioa neukalako kontatu nahi nuen istorio hori, adinagatik, edo kontestuagatik, niri inporta zitzaidan jendeari ere urrun xamar gera zekiokeela, eta bazitekeela jende horri ez iristea kontatu nahi nuena, egindako hizkuntza hautuengatik. Gezurra esango nuke esango banu irakurleek ez didatela batere inporta eta ez dudala pentsatu horretan, baina orain oso trankil nago egindako guztiarekin. Egindako guztia kontzientzia handiz eginda dago. Leiregaz [Leire Lopez, Susa argitaletxeko editorearekin] askotan komentatzen genuen urte askoan aritu garela idazten aurreko belaunaldiei gustatzeko moduan; aurreko belaunaldiei, gizonei, gustatzeko moduan, eta kode horiek erreplikatzen. Eta ni trankil nago ikusi dudalako liburuko kode honek jomuga izan dezakeen jendeak beretzakotzat hartu duela kode hori, eta, era berean, ikusi dudan arren beste adin bateko edo beste ikuspegi bateko zenbait irakurleri pixka bat txirriatu diola egindako hautuak, hori ere ontzat hartzen dut, ze liburu honek zenbait jenderi txirriatuko ez balio, ez luke bere funtzioa beteko, eta horrek esan nahiko luke ez dudala egin nahi izan dudana.
Logikoa ez ezik, esanguratsua ere bada beldur hori.
Liburuaren aurkezpenetan erdi brometan erdi serio esaten dut, baina nik 18 urterekin idazten nituen «izkribatu», «bafora», «konprenitu» eta horrelako gauzak poemetan, eta hori ez zen orain liburuan bildu dudan hau dena baino nireagoa. Baina pleibak linguistiko-literarioaren barruan sartzen zen imitazio hori.
«Abiapuntua ez zen izan gatazkak bustitako harreman bat kontatzea, baizik eta aldrebes: harreman hori garai eta leku jakin batean kokatuta zegoen, eta ezinbestean joan zen horrekin»
Bi lagunen arteko harremana eta, zehazki, laguntasun harreman horren amaiera kontatzen du liburuak. Baina euskal gatazkak erabat bustita kontatu duzu hori. Ezin izan diozu ihes egin edo horren bila joan zara?
Muina, edo muintxoa, lagun bi horien arteko harremana dela esango nuke, eta kontestu jakin batean gertatzen da, baina izan zitekeen beste kontestu batean ere. Abiapuntua ez zen izan gatazkak bustitako harreman bat kontatzea, baizik eta aldrebes: harreman hori garai jakin batean, leku jakin batean kokatuta zegoen, eta ezinbestean joan zen horrekin. Saiatu naizena da ahalik eta deskriptiboena izaten inguru horrekin ere, eta denborak ematen dizun perspektibarekin diferente ikusten gauzak, eta autokritikatxo majo bat egiten.
Autokritika euskal munduarekiko?
Hasteko, neure buruarekiko, eta garai hartan izan nituen joera batzuekiko. Uste dut ez litzatekeela bidezkoa izango 30 urterekin 14 urteko gure orduko gu-ak epaitzea. Ahal genuena egiten genbiltzan denok, gure egoeran. Baina orain ulertu ditut gauza asko. Neu ere halako burbuila batean bizi nintzelako. Gu ibili ginelako hemen, Berrizen, eskolan 3 urtetik 16 urtera arte gela berean eta talde berean denok. Ni orduan, adibidez, ez nintzen konturatzen gentozen etxetik etortzeagatik bakarrik jada karta batzuk banatuta zeudena, eta nik seguruenik gauza askotan bentaja eta pribilegio handiagoak edukiko nituela, beste batzuek ez zituztenak. Horri, gero, nerabezaroa den fase intentso horretan beste kanal bat gehitu zitzaion: beste mundu bat, beste jende bat. Eduki politikoa jasotzen hasten zara, zeure burua zapalduaren lekuan jarrarazten dizu horrek, eta horren kontzientzia handia eta horren bandera handia hartu genuen, beste gauza asko ikusi gabe.
Militantzia giroak ziren bezain hierarkikoak ziren, eta hortik kanpoko harremanak ere halakoak ziren. Garai horretan, nerabezaroan, inoiz baino markatuagoa zegoen «gu eta besteak» bereizketa, eta horretarako mila motiboak izan zitezkeen. Izan zitekeen eskola edo ikastola, kalekoa edo baserrikoa, euskalduna edo erdalduna, txosnak edo diskoteka, militantea edo ez-militantea, drogatzen zena eta ez zena drogatzen... Nire kasuan, militantziarena izan zen marretako bat. Gu hori bloke uniforme bezala ulertzen genuen, eta ez zen horrela; eta besteak ere bloke bezala ikusten genituen, eta benetan ez zen horrela.
«Eduki politikoa jasotzen hasi, eta zeure burua zapalduaren lekuan jarrarazten dizu horrek, eta horren kontzientzia eta bandera handia hartu genuen, beste gauza asko ikusi gabe»
Gatazkaren mantu handi horren pean, liburuan argi azaltzen da ezikusia egin izan zaiela beste gatazka batzuei. Mugimendu militanteen barruko matxismoari, esaterako. Hori ere autokritika horren barruan doa?
Feminismoak azkenengo urte hauetan egin duen ekarpen inportante askotariko bat hori da: gatazka barik, gatazkak ez bakarrik ulertzea baizik eta izendatzea, pluralean. Hor ere, ez dut uste atzera begira epaitzea bidezkoa denik, baina bai zorrotz behatzea orduan gertatzen zenari. Eta gauza terrenalak esatearren, orduan ere etxean baino errazago identifikatzen genituen botere harremanak edo joko biolentoak kanpoan. Errazago kantzelatzen da lokaleko mutil kuadrilla bat tipa bati pagatu diona mamada bat egiteagatik, zurekin pankartak jartzen ibili den mutil bat baino, are gehiago zurekin aritu bada «babosoak kanpora» zioten pankartak jartzen eta gero baboso hutsa bada. Gurutzeak jartzen hasi garen honetan, niri behintzat, askoz ere gehiago kosta zait etxean, bat, hori ikustea eta bi, hori izendatzea.
Kausa justu, handi eta ederrekin bat egiteaz gainera, militantziara batzeko beste mila motibo banalago ere badaudela erakusten du liburuak.
Ez da zuri edo beltz. Denetik zegoen. Bazegoen geruza banalago edo azalekoago hori ere, baina konbentzimendu handia ere bazegoen, eta zer edo zergatik geunden hor. Kasu honetan, bestelakoa izango zen istorioa Jonek kontatu beharrean Pollyk kontatu izan balu; beste konpromiso bat agertuko zen, agertuko zen korronte horretan jasotako ahalduntze bat, esnatze bat, kontzientzia kritikoaren pizte bat, kontzientzia sozial baten jasotzea... Baina uste dut horri buruz gehiago dagoela idatzita, eta hori askoz ere gehiago konpartitu eta aitortu izan dugula gure artean. Beste aldea interesgarriagoa egiten zitzaidan, alde batetik, gauza diferente batzuk pentsatzera eramango ninduelako neu ere, eta, bestetik, zintzoagoa eta erosoagoa egiten zitzaidalako gauzak distantzia horretatik kontatzea. Ze ez da nire ahotsarekin hainbeste identifikatu daitekeen ahots bat, eta, orduan, neuk ere hor beste lizentzia batzuk hartzeko aukera izan dut.
Gai larriak lantzen ditu nobelak, baina arintasun moduko bat nagusitzen da. Hizkuntza sortzeaz aparte, bi horien arteko oreka lortzea izan da zure erronketako bat?
Bai. Nire duda handiena beti izaten da ea kontatzen nabilen gauzetan zerbait gertatzen ari den ala ez.
Trama ahazten duzula esan nahi duzu?
Duda izaten dut. Egunerokotik oso hurbileko gauzetan nabilelako, edo ez dakit zergatik, baina beti edukitzen dut duda hori. Hemen ez dagoelako kristoren bidaia bat, ez kristoren deskubrimendu bat, ez krimen bat ere. Baina, era berean, kapa horretan gertatzen diren gauzak fuerteak iruditzen zaizkit niri, nahiz eta ez dakidan gero badiren ala ez. Nik irudietan pentsatzen dut askotan. Eszenak pentsatzen joaten nintzenean, zerrendatuta edukitzen nituen, gutxi gorabehera, gaika edo kontestuka, pisuagoak zirenak edo luzeagoak zirenak, eta, gero, beste argi batzuk zituztenak, asko agian umezaroarekin lotutakoak, jolasarekin, anekdotekin... baina, ideietatik beharrean, iruditik hartzen diot neurria horri.
«Nire liburuan ezer gertatzen ote zen edo ez zalantza izaten nuenean, ahozkotasuna landu duten idazle espainiarrekin gogoratzeak trankiltzen ninduen»
Irati Jimenez idazlea kritiko azaldu da Jakin aldizkariaren azken zenbakian, nobelagintzak hartu duen nondik norakoaren inguruan. Dioenez, esperimentu askotxo egiten dira gaur egun, eta faltan sumatzen ditu nobela konbentzionalagoak. Ados zaude?
Baina zer da nobela konbentzionalagoa? Ez dakit. Gaitza egiten zait orokortzea. Niri dagokidanez, zalantza izaten nuenean nire liburuan ezer gertatzen ote zen edo ez, asko trankiltzen ninduten lehen aipatu ditudan idazleek. Haiek kontatutako istorioetan ere hori baitago, gutxi gorabehera. Orduan, bada, haiena baldin bada, gurea ere izango da, beste koordenatu batzuetara ekarrita. Eta norbera zer irakurtzera ohituta dagoen eta zer gustatzen zaion ere sartzen da hor jokoan. Ni, irakurle modura, gustura egoten naiz lau anekdotarekin, hizkuntzarekin egindako jolas batekin eta txisteren batekin.
Baina aipatzen duzun hori ez dator bat liburu hau idazteko izan duzun anbizioarekin.
Ez, noski. Esan nahi dudana da, irakurle moduan, nik istorio bati ez diodala eskatzen sekulako trama bat izan dezala. Hizkuntzak harrapatzen nau asko, irudiak sartzeak, ahots bat edukitzeak, eta hurbil xamar ikusten ditudan gauzak ikusteak.
Eta hurrengo liburua? Ahozkotasunaren harrobira joko duzu haren bila berriz ere?
Bai, gauza batzuk gelditu zaizkit hor zintzilik. Oraindino ez dut burua atera hurrengora begira jartzeko lain, baina, duda barik, hizkuntza beti ari da birsortzen. Amaibako posibilitatez betetako eremu bat da hori. Geure buruari eta hizkuntzari berari ere zor diogu berrasmatze horretan aurrera jotzea.
«Ekipoan goazelako gaude hemen»
Liburua argitaratu zenetik, haren zabalpena laguntzeko hainbat aurkezpen eta bertso saio literario ere antolatu dituzu. Estrategia baten parte da?
Bada, bai. Bertso saio literarioena, esaterako, lehenagotik dator. [Uxue Alberdiren] Dendaostekoak liburuarekin hasi ginen, [Nerea Ibarzabalen] Bar Gloria-rekin ere egin ditugu, [Katixa Agirreren] Berriz zentauro-rekin ere bai, Miren Agur Meaberekin ere pilo bat egin ditugu, eta beste hainbatekin. Konbo perfektua da, eta denok irteten gara irabazten. Lehenengo ni eta nire liburua; edozein irakurlek irakurketa bat egiten dizunean, horrek bakarrik asko ematen dizulako, eta asko aberasten da hori halako bertso saio batean eginez gero, eta asmo artistiko batekin. Beste geruza bat ematen dio horrek. Saio horietan, liburua hazi egiten da. Horrez gainera, batak bestearentzako plazak ere sortzen ditugu. Normalean, eta batez ere orain neguan, bertsolaritzan beste zirkuitu mota bat nagusitzen da: sagardotegietako edo jaialdietako zirkuituak, adibidez; eta hor sartzen ez garen bertsolariok beste plaza mota bat sortzen dugu, gustura gaudena, lasai gaudena, leku seguru bat zaiguna. Eta, gero, bertso saio literarioetan badago asko eskertzen dugun beste gauza bat ere; zeren eta, normalean, ohiko bertso saioetan orain kantatzen diozu Palestinari, gero zure herriko barrakei, orain zara bizikleta bat eta gero zure amama, eta, aldiz, saio literarioetan asmo artistikoa beste bat izaten da, liburuak kontestu bat eskaintzen duelako, eta beste disposizio batekin joateko aukera izaten dugulako: iruditeria bat daramazu, hiztegi bat, bestelako intentzio bat... Gustatzen zaigu hori. Win-win.
Izan zen, sasoi batean, idazle ere baziren bertsolariekiko errezelo giro moduko bat euskal literaturan. Sentsazio hori izan duzu inoiz zuk ere? Aldatu da hori?
Niri orokortzea kosta egiten zait, baina ni nabilen inguruetan ez dut hori sentitzen. Ni ez nabil plaza handian; ni etxeko plazetan nabil. Geure etxeko zirkuituaren barruan. Eta gure etxe hori da ingurune feminista, idazle gehienak emakumeak diren ingurune bat, gure adin bueltakoak eta zaharrago batzuk ere bai. Hor, ez nuke esango gaur egun hori dagoenik. Kontrakoa esango nuke. Ekipoan goaz. Ez bakarrik bertsotan eta idazten gabiltzanok: bertsotan egiten ez duten idazleekin ere oso tratu estua dugu. Igual hortik kanpora egon daiteke zerbait. Baina hor faktore asko sartuko dira. Ez da bakarrik izango bertsolaria eta idazlea izatea, izango da neska eta idazle izatea ere, gazte eta idazle izatea...
Ikusi gehiago
Nerea Ibarzabalek aurrekoan aipatu zuen ezinbestekoak izan zaretela bai zu eta bai Uxue Alberdi ere bera idazten has zedin, eta ekipoan joatearena aipatu duzu zuk ere orain. Zer garrantzi du horrek?
Uxue [Alberdi], Nerea [Ibarzabal], Danele [Sarriugarte], etxe dira guztiak. Ez bakarrik literarioki elkarri eman ahal diogunagatik, testuak irakurtzen, iritziak ematen, irakurgaiak konpartitzen... baizik eta baita eusten ere laguntzen diogulako elkarri, zeure buruarengan sinesteari uzten diozun momentu askotariko horietako batean hor daudelako «ei!» esateko. Eta horregatik gaude hemen.
Bertsolaritza eta literatura dituzu zuk lanbide. Euskal sortzaile profesionalen egoera erabat ziurgabe irudikatu zuen Lanartea elkartearen ikerketak duela ez asko. Zuzena da erretratu hori?
Bai. Ni autonomoaren inframunduetan mugitzen naiz, eta hor hiru mundu daude: literatura, zuzeneko saioak, eta, gero, fakturazio tailer eta ikastaroak. Esan gabe doa gurea sektore prekarioa dela; esan gabe doa lan asko egiten ditugun baldintzetan egiten ditugula; eta esan gabe doa militantziaren kulturak honetan ere zenbat eragin digun, eta zenbat kostatu zaigun egiten ditugun gauzei prezioa eta balioa jartzea ere. Baina, hori horrela dela jakinik ere, nik honi buruz hitz egitean nahiko kontuz hitz egiten dut, ze nire arriskua oso erlatiboa da. Nik bizibide hau eramatea aukeratu dut ahal izan dudalako, eta nik badakidalako biharko egunean, bira bat ematen badut, hezkuntzara deitu eta 2.000 euro kobratzen hasiko naizela. Ausardiarena, beraz, oso erlatiboa da.
