«Txitxi pakete bat bezala»

Zer sentitzen den jakitean ikasle batzuek zure historia ikasten dutela. Hona galderetako bat, 17 urteko ikasle batek egin diona Josu Landa idazleari. Parean dituen 35 ikasleetako bat izan da. Ihesa eta kartzela dute gaia, azken aste hauetan Baionako Bernat Etxepare lizeoko 70 ikaslek landua dutena euskara klaseetan. Dela Joseba Sarrionandiaren olerkiak, Ken Zazpik edota Berri Txarrak-ek kantatuak, dela Bernardo Atxagaren Gizona bere bakardadean nobela. Pott banda ere aztertua dute iaz. Mikel Antzaren idatziak ere landu dituzte ikasleek. Baita nola lagundu zuen Sarrionandia ihes egiten. Azken finean, kontua da erakustea «zer-nolako konexioak eta harremanak dauden euskal literaturan, idazle prestigiotsuenen artean eta, kasu honetan, gu hainbeste hunkitzen gaituen kartzelaren gaiarekin», Mikel Petuya euskara irakasle eta proiektuaren eramaileetako bat denak azaldu duenez.

Lehenik mintzatu da, beraz, Landa, eta ondotik Gabi Mouescaren aldia izan da. Horrek ere idatzia du. Besteak beste, Borrokak presondegian—Lekukotasunak (Zortziko). Orain arte liburuetan irakur zezaketena zuzenean entzun dezakete orain ikasleek. Bizipenak lehen pertsonan, gero agian liburuetara errazago salto egiten lagunduko dietelakoan. Landak liburuak eskaini dizkie ikasleei, hain zuzen. Bata, Mikel Antzaren Bakarmortuko kronikak (Ataramiñe) eta bestea, Filipe Bidarten Bakartasunaz bi hitz (Txalaparta): «Oso goxo irakurtzen da, nahiz eta kontatzen duena gogorra izan. Baxenabartarrek duten jario goxo horrekin», gomendatu die Landak.

Baina liburuetan burua sartu baino lehen, hor dute lehenik ahozko literatura. Nola hartu zuen Landak Sarrionandiaren argazki hura, adibidez. Urteetan Sarrionandiaren argazki bakarra izan zena. Mikel Antzarekin Argia-n ari ziren lanean. Argazkiak ere haiek zituzten hartzen. Eta beti hurbil zeukaten tresna, baita grabagailua ere. Martuteneko kartzelan lauzpabost aldiz ikusi zuen Landak Sarrionandia. «Zuzendaria oso ondo portatu zen.Nahi genituen bisitak egiten ahal genizkiola erran zigun». Berinarik gabe, tertulian eta denbora mugarik gabe.

Argazki tresna gordea

Egun hartan, argazki makina txikia berokiaren poltsikoan sartu zuen Landak. Detektagailuak zeudela pertsonentzat, berokia utzi zuen erretiluan. «Garai hartan, erretilua ez zuten pasatzen detektagailu batetik. Beste garai bat zen. Abrigoa berriz hartu, eta hantxe zegoen argazki kamera». Eta, orduan, argazkia atera zion. Orduan inork ez zekien ihes egingo zuenik. Hiru bat astez preso atxiki zuten. Ustez Sarrionandia eta Pikabearen ihesean parte hartu zuelakoan. Ez zelarik hala izan berretsi du Landak. Aitzineko kontzertuak bai, antolatu zituen, Antzarekin. Baina, halako batean, bisitan zeudela kartzelan, sumatu zuen Antza eta Sarrionandia ari zirela marmarrean izkina batean «gauza ezkutu batez». Irten zirelarik kalera, Antzari galdetu zion ea zertaz ari ziren. Bazterrean gelditzeko eskatu zion Antzak. «Hik ez dakik deus». Eta hala egin zuen Landak.

Ihesa teknikoki «hain perfektua» atera zen, non Poliziak ez zuen inor atzeman. Eta orduan Landa aukeratu zuten, «besterik ez bada aurpegia garbitzeagatik». Hilabete batzuk pasatu beharko zituelakoan zeuden. Baina hiru aste eskas kanpoan zen, karrikako presioaren eraginez. «Gainera, kartzelan preso guztientzat heroia nintzen. Nigan ikusten zuten ihesaldi burutuaren metafora. Eta nik hamabost egunetan ez nuen kafe bat ordaindu». Preso sozialek harrera beroa egin zioten. Jada ez zegoen han preso politikorik, ihesaldiaren ondorioz handik eraman zituzten eta. Eta harrera bero hori izan zuela eta, Landaren iritziz kartzela modu «pribilegiatuan» bizi izan zuen. Beraz, ez dio ikusten bere buruari «zilegitasun» handirik horretaz mintzatzeko. Bizkitartean, ikasleak isil-isilik hor, entzuten. Kartzelako bisitari gisa bizi izan dituenak ere kontatu zizkien, Mikel Antza adiskide izaten segitzen duela eta.

Gabi Mouescaren aldia izan zen gero. 17 urte egona da preso. 17 urteko ikasleak ditu parean. «17 urtez, 22 oren egunero ziega batean», arbeletik murrura irudikatzen diena: «Egon naiz txitxi pakete bat bezala. Hor. Zuek egon zarete 17 urte egun guztiz eraikiz. Eta hori da biziaren zentzua. Presondegiaren zentzua da jendea egunerokoan haustea».

Paueko presondegitik nola ihes egin zuen ere aipatu zuen. Nola trantze batean sartu zen ihes egiteko ordua gero eta hurbilago zuela sentitzerakoan. Gero, aldiz, berriz harrapatua izan aitzin, nola beldurrarekin bizi zen egunero, eta nola berriz harrapatu zutelarik azkenean senti zuen «askatze bat».

Kontatu zizkien presondegiko eguneroko umiliazio keinuak ere. Tarbesko presondegira sartu zutelarik, adibidez. Bere pusketan bazuen puzten den baloi bat. Presondegiko zaindaria bere puskak bereizten ari zela, baloia ikusterakoan, hartu zuen, Mouescari so jarri eta baloia zulatu zuen idazteko batekin. «Paf! Ez zen kolpe bat ene kontra. Baina baloi hori zen eguneroko ontasun bat». Egun horretan, gainera, Baionako presondegitik eraman zuten, lotua, makurtua, lurrean, zakur handi baten lerdea isurtzen zitzaiola bere buru gainera. Eta behin ziegara sartu eta, bakardadean, zaintza dorre bat zuen ondoan. Hor oren erdi bat pasa zuten armak berriz kargatzen bezala, harrabotsarekin. «Erakusteko armatuak zirela». Eta, azkenean, gaua iristerakoan, «negar» egin zuen. «Anekdotak dira, baina erakusten dute zer den presondegiaren bortizkeria. Hor ikusten duzu ez zarela fitsik sisteman».