Trantsizioko Aresti

Bidegurutzean erretratatu zuten Gabriel Aresti Karmelo Landa literatura irakasleak eta Jon Juaristi idazle eta Arestik bere oinordekotza literarioaren oinordeko izendatuak. Trantsizioan. Sinbolismoaren eraginpeko literatura batetik, literatura sozial eta zuzenago baterako jauzian. Bat etorri ziren irudikapen horrekin biak. Zehaztapenetan izan zen aldea. Juaristik: «Harri eta Herri da Arestik poeta dialektal bat izateko saioaren frakasoaren ondoren egindako saio bat. Bere burua beste poeta baten gisa sortzeko egitasmo bat». Landak: «1959an zalantza puntu batean dago Aresti. Maldan Behera poemaren ildotik beste bi liburu egin nahi ditu, eta Moisesen historian oinarritutako poema bat ere badu bidean. Baina 60ko hamarkadan bertan behera uzten ditu asmo horiek denak». Eta hor aldaketa. Hor mailua. Bilbo Zaharra euskaltegiak elkartu zituen bi adituak, Harri eta Herri liburuaren argitalpenaren 50. urteurrenaren aitzakian.

Aitorpenarekin hasi zuen saioa Juaristik. «Oso urduri nago». Eta zehaztapena gero. «Baina ez da Karmelo Landaren kausaz. Erretzeari utzi diot aste honetan». Barreak. Eta Arestiri buruzko iritzira gero zuzenean. Jauzi batean irudikatu zuen idazlea Juaristik. Aurreko lanetatik Harri eta Herri libururako jauzian. «Aresti saiatu zen bertsolariak imitatzen, eta bere burua poeta dialektal bat bihurtzen». Hasieran herri poesia imitatzen saiatu zela azaldu zuen Juaristik, Bizkaitarrak poemak adibide hartuz. Baina ezin. Poesia kultua zen berea. Eta Harri eta Herri idazteko egin zuen bira Arestik. Etxepareren eredua baztertu, eta orduan besarkatu zuen Axular eta Leizarragarena. «Saiatu zen literatur hizkuntza proposamen bat egiten. Poesia gramatika bat sortzen».

Arestiren harrien trilogiako hiru tituluen interpretazio propioa ere egin zuen. Eta akronimo bat aipatu zuen hiruen atzean: ETA. Liburuz liburu. ETA 1959 eta 1963 artean idatzitako Harri eta Herriren atzean. «Harria da arma bat, harria da euskal erresistentzia. Eta titulua da kontsigna telegrafiko moduko bat». ETA 1964 eta 1967 artean idatzitako Euskal Harria tituluaren atzean. Eta ETA Harrizko herri hau tituluaren atzean ere. «1968 eta 1970eko urteetan ETAren aldeko lehen mobilizazioak egin ziren Txabi Etxebarrietaren heriotzagatik lehenik eta Burgoseko gerra kontseiluaren aurka gero. Bazirudien ETAk piztutako gutxiengoaren erresistentzia gehiengo batean haragiztatu zela. Azkenean herriaren zati handi bat erresistentziari lotu zitzaion, edo Arestiri hori iruditu zitzaion. Eta Arestiren harrien tituluek, beraz, bilakaera hori deskribatzen dute». Horregatik ez dago erakundeari buruzko erreferentzia zuzenik azken liburuan. «Herria eta erresistentzia bat egin zirelako». Argi utzi nahi izan zuen, halere, Aresti ez zela ETAko «pentsalari organikoa». «Bere burua partidurik gabeko komunistatzat zuen».

Sinplifikazioen aurka

Baztertu egin nahi izan zituen «sinboloen interpretazio subjektibista eta pertsonalak» Landak. «50 urteren ondoren, arriskua dago norberaren neurriko Aresti bat egiteko. Norbere kezken eta norbere obsesioen neurriko irakurketa bat egiteko». Eta zuzen esan gabe, hori izan zen Landak Juaristiren irakurketari egin zion kritika. Zeharka soilik. ETAren sinbologia hori baino zabalagoa da Arestiren harriaren esanahia literatura irakaslearen arabera. Eta idazlearen korrespondentzia eta hitzaldiak hartu zituen horretarako frogatzat. Arestiren hitzak. Baina egin zuen bere hipotesia ere. «Nik uste dut hemen kapital sinboliko berri bat dagoela. Aresti saiatzen da, eta lortzen du, nik uste dut, garai berri baterako kapital sinboliko berri bat sortzen euskal poesian, eta euskal kulturarentzako». Eta hor harria, eta hor ura, eta hor sua, eta hor Zorrotza, eta hor Anton, eta hor Gilen, eta hor baita ETA ere. Baina ez ETA soilik. «Ez dezagun sinplifikatu. Nola ez du hitz egingo ETAz garai hartan?! Baina gauza askori buruz hitz egiten du Arestik».

Bat egin zuten argazki orokorrean, halere. Trantsizioan irudikatu zuen Landak ere Bilboko idazlea. Estilo batetik besterako jauzian. Arestik Norbert Taueri idatzitako gunetako hitzak hartu zituen frogatzat. 1959koak. «Lehen poesiak idazten nituen Lizardi eta gaurko beste olerkariak imitatzen, baina egun batean haien idaztankera ez zitzaidan jatorra iruditu, eta bertsolariek nola egiten duten, eta nola egin zuten behinolako poetek estudiatzen paratu nintzen. Handik beste bat atera nintzen». Eta hor kokatzen du idazlearen jauzia Landak. Eta Zuzenbide debekatua poeman ikusten du gero Harri eta Herri izango denaren jauzia. «Aresti konprometitu egiten da poema horretan, busti. Maldan Beheraren hermetismo konplexutik jauzia egin du, eremu latzetik jende artera etorri nahi izan balu bezala».

Jatorrizkoei buruzko talka

Baina izan zen beste talka puntu bat ere: euskararena. Eta zeharkakoa izan zen hor ere eztabaida bi adituen artean. Arestik poemak ez zituela euskaraz sortu iradoki Juaristik. Poemak euskaraz idatzi zituela irmo baieztatzen Landa. Buruz errezitatzen biak. Aurrez aurrekorik gabe, baina aurrez aurre. Juaristik lehen kolpea Euskal Harria liburu poema baten harira: «Poema originala erdarazkoa da». Eta Landak gero erantzuna: «Aresti oso gizon metodikoa da denean. Eta berak moldatutako edizioetan beti jartzen zituen liburuko alde noblean [eskuineko orrietan] jatorrizko testua, eta bestean [ezkerreko orrietan] itzulpenak. Eta berdin hori originala euskarazkoa denean edo gaztelerazkoa denean. Eta Harri eta Herri-n alde noblean, original guztiak dira euskarazkoak. Beraz, euskaraz sortutakoak dira».

Lagun garaiak aipatu zituzten hitzaldian. Hasieratik. Deustuko unibertsitatean elkarrekin ikasten izan ziren biak. Biak literatura zale. Biak Arestiri buruz eztabaidan. Gero gertatutako guztiak gertatu aurretik. Eta atzokoak ere bazuen ordukoaren aire bat. Bizia izan zen bi hizlarien arteko elkarrizketa une batzuetan. Bazuen Deustuko unibertsitate garaiko kidetasun haren aire bat. 40 urteko ibilbideak zamatutakoa kidetasuna, baina kidetasuna. Landak: «Nazio eta klase oso batentzat ari da sortzen: Aresti literatura oso bat da. Eta hori ez dut nik esan. Juaristik esan zuen». Eta Juaristiren etena: «Bai, literatura sistema eredu oso bat». Landak: «Literatura nazional bat. Hizkuntza nazional batean». Juaristik: «Arestik zerbait falta zen lekuan zerbait jartzen du. Berak ez zekien nobelak idazten, baina egin behar bazen nobela bat egingo zuen. Eta horregatik esaten nuen literatura sistema oso bat egiten zuela». Eta baietz buruaz Landak. Berriz ere Arestiri buruz inoiz Deustun elkarrekin izandako biak. Mahai berean berriz orain. Mutur banatan.

Aurelia Arkotxa eta Itxaro Borda mintzatuko dira gaur Euskaltzaindiaren egoitzan, 19:00etan.