«Tokiko zinema bat pentsatzeak mesede egingo luke»

Aire serioa du Pedro Costak (Lisboa, 1959), halaxe ageri da argazki gehienetan. Zuzena da hizketan, denbora hartzen du esalditik esaldira, baita hitzetik hitzera ere batzuetan, gaztelaniarantz moldatutako portuges batean; hara eta hona begiratzen du, ideiei segika bezala, harik eta, eztenkada prest duenean, esku arteko kafe likorea biratu, eta errematea begietara begira egiten duen arte, irribarre erdiz.

Halako keinuren bat egingo luke esanez gero zinemagile garaikiderik inportanteenetako bat dela bera. Edozein modutan, haren ibilbidea apartekoa da, eta haren film batzuk mugarriak dira —No quarto da Vanda (2000), Juventude em marcha (2006), Cavalo Dinheiro (2014)...—. Aspaldi egin zien izkin industriaren bideei, lan molde propio bat bereganatzeko. Hiriaren bazterretan topatu zituen intereseko kontaerak, Cabo Verdetik Portugalera migratu zutenen artean. Donostian dago egunotan, Elias Kerejeta Zine Eskolak gonbidatuta, egonaldi bat egiten.

Zer moduz moldatzen zara eskolan, eskolaren ideiarekin berarekin?

Eskola abstraitu egiten dut. Hor dago, gauza fisiko bat, arkitektura, aretoa, gela, hori bai; baina nik ez dut eskolarik ematen, ez dut irakasle esperientziarik. Jardun erregular bakarra izan nuen, eskola saiakera batean: Bela Tarrek sortu zuen, Sarajevon, mundu osoko ikasleentzat. Gauza berezi bat egin zuen, unibertsitateak gonbidatuta, eta lagun asko elkartu gintuen. Ederra izan zen. Lehen aldiz —eta segur aski azken aldiz— sentitu genuen ez zegoela emaitzarik, ez karrerarik, baizik eta esperientzia bat, bizipen komun bat. Hori zeharo desberdina izan zen. Eta bukatu zen. Unibertsitateak ez zuen berritu kontraturik Bela Tarrekin, haiek glamour eskola bat nahi zutelako. Ordutik, saiatzen naiz, han eta hemen nagoenean, gauza txikiak egiten: hitz egin, praktikatu, proiektatu zinema posible bat mundu ezinezko batean.

Esaten da zinema eskolen eta jaialdien zirkuituek zinema homogeneizatzen dutela. Kezkatzen zaitu horrek?

Harrituta uzten nau, barrenak astintzen dizkit. Ez dut ulertzen. Ezagutzen dut hor dabilen jendea, eta askok atsegin dituzte nire filmak, Bela Tarrenak, Apichatpongenak, baina gero... Zeuk esan duzu; gero eta gehiago, gero eta okerrago. Badago zerbait, ezarian zabaltzen ari den gas bat, toxikoa, gaur egun esaten den bezala, eta dena kutsatzen du. Informazioaren basoak ez du uzten ezer deskubritzen. Saiatzen naiz ezagutzen ez dituzten gauzez aritzen, alternatibak erakusten.

Egiteko moduenak?

Alde artistikoa landu baino gehiago, ikasleei eskatzen diet imajinatzeko ekoizpen sistema bat utziko diguna libre lan egiten, nahi duguna filmatzen. Hori posible da. Zaila da, jakina, denek pentsatzen dutelako autore zinemaren mundua zoragarria dela, jende sinpatikoz eta eskuzabalez beteta dagoela, eta hori gezurra da: sistema hori ustela da, eta helburu kapitalista garbiak ditu, zinema komertzial petoak bezainbeste. Paris, New York, Berlin, sales agent-ak, banatzaileak, hiruzpalau ekoizle star... Dena pakete batean doa.

Horren aurrean, zer egin?

Esaten diet: pentsatu tokiko zinema bat. Horrek mesede handia egingo luke. Euskal Herriko zinema; edo Donostiakoa; edo Bilboko auzo batekoa; edo etxebizitza batekoa. Zinema hori ikusi nahi nuke. Gauza asko agortu egiten dira, parasitatu. Adibidez, zinema galiziarra. Hasieran interesgarria zen; orain ez da ezer. Hain da konbentzionala, non beste toki batzuetako zinemagileek ere egiten duten... Sistema hau, Karl Marxek esaten zuen, erabat perbertsoa da, bere zailtasunetara egokitzen da. Ahulagoak gara. Galtzen ari dira poesia, intimitatea, ikuspegi soziala. Hutsalkeria leninistak [irribarrez].

As filhas do fogo film laburra aurkeztu berri duzu Cannesen; proiektu handiago baten parte bat omen da. Nolakoak dira zure lan prozesuak?

Zerbait zuzendu eta ekoitzi nahi nuen nire hurrengo filmeko protagonistak izango diren hiru abeslarirekin. Ez dira aktoreak, abeslariak dira, caboverdetarrak, ni nabilen auzoetakoak. Musikarekin zerbait egiteko gogo bizia nuen; ez film musikal bat, baizik eta zerbait kantatua. Agian musikarik ere ez du izango, eta kantatu egingo dute, polifoniekin. Entsegu batzuk egin genituen, test teknikoak, beti bezala. Filmatu eta gero, irudiak konparatzean, kontrapuntuari erreparatu genion, figura musikalari, eta hirurak elkartzea erabaki genuen.

Zer moduz joan da?

Gauza batzuk ikasi ditut: erritmoa, planoen eskala... Niretzat garrantzitsuak dira. Cannesko inportanteena zera izan zen, pelikula eman zutela Godarden hilondoko filmarekin eta Wang Bing lagunaren filmarekin batera: bataren ondarea izugarria da, eta bestea gehien miresten dudan zinemagile garaikidea da. Zoragarria izen zen nire pelikula aurkeztea hilik dagoen lagun batekin eta bizirik dagoen beste batekin. Filma erdipurdikoa zen berez, haiek asko hobetu zuten [irribarrez].

Jean-Marie Straub eta Daniele Huillet zinemagileei eskainitako saio bat aurkeztea erabaki duzu. Haien zinema aldarrikatzeko?

Nire filma [Où gît votre sourire enfoui?] ez da batere ideala: erakusten du egin litekeela zinema beste modu batean, ekonomikoki libre, eldarniorik gabe, sufrimendurik gabe. Bizi daitekeen zerbait, luxutik urrun dagoen zinema bat. Filmak gazteekin ondo funtzionatzen du beti, Strauben eta Huilleten gaztetasunagatik izango da. Erromantiko hutsak ziren. Arraroa da, zeren itxuraz materialistak ziren, eta barru-barruan oso erromantikoak, izaera oso espiritualekoak. Nire filmarekin batera erakutsiko da haiek muntatzen ari zirena: Sicilia!. Jende askok ez du ezagutzen; beti erakutsi beharko litzateke. Uste dut agian Godardek iraungo duela pixka batean, baina Straub berehala ahaztuko da. Ahanzturari aurre egin behar diogu.

Datorren astean O sangue pantailaratuko dute. Arrastoa uzten dute hango elementu fisikoek: aurpegiek, argiak, eskuek, gauak... Zer ikusten duzu zuk orain hari begiratzean?

Ezer ez [barrez]. Ezagutu ditudan zinemagileen artean, soilik Straub eta Huillet ziren gai beren filmak ikusteko inolako kontzientzia arazorik gabe. Ni ez. Zaharberritzeko, pixka bat ikusi nuen, honela [eskuaz begiak erdi estaliz]. Nire lehen filmak, beste askoren lehen filmek bezala, meritu bat du, ezer izatekotan: lagun talde batek filmatu eta ekoitzi zuen, zinemari zor bat pagatzeko asmoz. Kontua ez zen askatzea, zeren nik ez dut libre egon nahi Murnau, Mizoguchi, Godard, Straub eta horiengandik, baina zinemaz inguraturik nengoen, eta zinemak babesturiko film bat da. Esku horiek Bresson dira, aurpegiak Mizoguchi, korrikaldiak Ray... Ondo dago; gurasoei ordaindu, eta partitu.

Urrundik begiratzen diozu?

Batetik, zinematik askeago nago; bestetik, askoz ere maiteago dut. Filmatuz zahartzea, hori da dena. «Pixka bat zaharrago, pixka bat nahasiago», Rayk film hartan esaten zuen bezala [Wim Wendersen Der amerikanische freund-en]. Zinema... jarduera erridikulua da. Bestalde, inoiz asma zitekeen gauzarik sublimeena ere bada. Patetikoa, erridikulua, idiota. Baina hori beranduago dakigu, eta beranduago, eta beranduago.