«Poeta batek 'selfish' samarra izan behar du, norberekoia»

Liburu bakar bati esker (Poema bilduma, Herri Gogoak argitaratua estreinakoz, 1971n) XX. mendeko euskal poesiagintzaren erreferentzia nagusietako bat izatea lortu zuen Mikel Lasak (Donostia, 1938). Albiste iturri da berriro, aspaldiko partez. Hedabideetan agertzen ari da bere azkenaldiko lanak erakusten ari delako. Lan horiek ez dira ordea poemak, marrazkiak eta margolanak baizik, akuarelaz eginak gehienak. Donostiako Koldo Mitxelena kulturuneko ganberan daude ikusgai, Bidai kaierak erakusketan. Gehienak azkeneko hamar urteotan eginak dira, lanetik erretiroa hartu ondotik. Harrezkero hogeitaka bidaia egin ditu, Europan barrena batez ere, hiri edo eskualde jakin bat hautatuz, haraino trenez edo hegazkinez joanez, eta ondoren inguru hartan bizikletan ibiliz batetik bestera, egoki iritzitakoan bizikletatik jaitsi eta akuarelekin lanean hasteko. Marrazki eta margolanen ondoan, poema berririk ezean, Lasak eskuz idatzitako bidaietako apunte batzuk aurkituko ditu behintzat erakusketaren bisitariak, euskaraz idatziak, gaztelaniazko itzulpena ondoan dutela.

Jakina zen marraztea eta margotzea gustuko duzula, batez ere Poema bilduma-ren 1984ko berrargitalpenean argitaratu zenituen lanei esker. Noiztik duzu zaletasun hori?

Artea beti gustatu izan zait. Artera dedikatzeko tentazioa ere izan dut behin baino gehiagotan, baina ametsetan, zeren praktikan ezin nuen. Saio txiki bat ere egin nuen. Bilbon zientzia ekonomikoetako ikasketak egiten ari nintzela, bigarren ikasturtea amaitu ondorengo udan, 60ko hamarkadaren hasieran. Liejako [Belgika] arte ederretako eskolara joan nintzen, arte ikasketak egiteko asmotan. Baina han ere, azken batean, lana egin beharra neukan, eta horrela ezinezkoa zen; eskolan bertan aritu nintzen garbiketa lanetan. Azkenean etsi eta berriro itzuli nintzen zientzia ekonomikoetako ikasketak amaitzera.

Azken hamar urteotan, erretiroa hartu zenuenetik, arteari nahi eta behar adina denbora eskaintzeko aukera duzu.

Aurretik neukan horrela ibiltzeko ametsa, erakusketaren aurkezpenean kontatu nuen bezala, 15 bat urte lehenagotik, Donostiako Kontxako pasealekuan 70 urteko irlandar bidaiari bat ikusi nuenez geroztik. Erretiroa hartutakoan praktikara eraman nuen amets hura, eta bidaiak egiten hasi nintzen. Baina neure burua batere behartu gabe.

Nola sortu zen erakusketa antolatzeko ideia?

Duela hogei bat urte Frantxis Lopez Landatxek [Koldo Mitxelenak kulturuneko zuzendariak] komentatu zidan asko gustatu zitzaizkiola Poema bilduma-ren berrargitalpenerako [Erein, 1984] egin nituen marrazkiak, eta ea animatuko nintzen erakusketa bat egitera. Nik ezetz erantzun nion, ez nuelako nire gauzekin halako ezer egiteko inolako asmorik. Eta duela urte eta erdi-edo lagun batek proposatu zidan berarekin batera erakusketa bat egitea. Baietz esan nion, berari laguntzeagatik; neure borondatearen kontra, egia esateko. Frantxisengana hurbildu eta baiezkoa eman zigun, eta abisatuko zigula esan. Duela hilabete batzuk deitu zidan, eta proposatu zidan erakusketa hau egitea.

Baina bakarka.

Bai. Bakarka kasu honetan. Alvaro Matxinbarrenak egin du komisario lana, eta oso baliagarria izan zait haren laguntza. Harreman ona izan dut harekin, eta baita beste lankide batzuekin ere.

Bidaia nora egin erabakitzean, idazle edo pintore bat hartu duzu gehienetan erreferentzia gisa. Zergatik?

Ez beti, baina askotan bai. Zerbait behar da, erreferentzia bat, bidea aukeratzeko. Baina erreferentzia horiek ez dira derrigorrez nire poeta edo pintore gogokoenak izan. [Giacomo] Leopardi filosofo eta poeta italiarraren kasuan, esate baterako, haren poema batzuk ezagutzen ditut, eta, nola handik gertu nenbilen, Recanatira igotzea bururatu zitzaidan, haren jaioterrira. Baina Leopardi ez da maiteenak ditudan poetetako bat. [Eugenio] Montale, aldiz, bai; hori maiteenetakoa dut. Eta La Spezian nenbilela, Porto Venerera joatea erabaki nuen. Montalek han pasatzen zituen gazte garaiko oporrak, eta badu Porto Venereko badiari buruzko poema bat. Eta ondoan dago Cinque Terre ere, oso lurralde berezia, erabat mendiz inguratua alde batetik eta itsasoz bestetik. Montaleren geopoetikan oso nabarmena da lurralde horrek utzi zion arrastoa.

«Van Goghen bila» ere ibili zinen, Proventzako lautadan, erakusketako esku-orrian diozunez.

Van Gogh beti maite izan dut bere nortasunagatik, eta hura margotzen aritu zen leku askotan izan naiz. Saint Remyra joan nintzenean, hango klaustroan bueltaka nenbilela, ate bat ikusi nuen. Atea pasa eta baratze batera irten nintzen. Berezia irudituta, pintatu egin nuen baratze hura, eta gero jakin nuen leku hari «Van Goghen baratzea» deitzen diotela, askotan aritzen zelako han pintatzen. Handik Arlesera joan nintzenean, itxuraz ezer berezirik ez zuen leku batean gelditu eta pintatzen hasi nintzen. Horretan ari nintzela, gizon bat hurreratu eta esan zidan han kartel bat egon zela, adierazten zuena Van Goghek han margolan bat pintatu zuela. Beste batean, berriz, Ferraran nintzela, [Michelangelo] Antonioni zinema zuzendariarekin topo egin nuen…

Antonionirekin topo? Nola?

Igande goiz batean, ostatu batean lo egin ondoren, leiho handi eta garai batetik begiratu eta ikusi nuen kale guztia behe-laino batek estalita zegoela. Igande goiza zenez gero, isiltasun ikaragarria zegoen. Halako zirrara handi bat sumatu nuen neure baitan, eta Antonionik Po ibaiaren ibarrari buruz egin zuen film laburraz [Gente del Po, 1947] gogoratu nintzen, hain zuzen ere film hartan horrelako gauzak agertzen zirelako.

Formatu txikiko akuarelak dira erakusketako lanik gehienak. Bidaietan lan egiteko formatu egokia da, arintasunagatik eta erosotasunagatik. Etxean ere formatu hori erabiltzen duzu batik bat?

Bai. Oliorik ez dut lantzen, tresneria dezente samarra behar duelako. Akuarelan tintarekin pintatzen duen errotulagailua ere oso maitea dut. Txistu pixka batekin bustita, oso efektu politak egin daitezke, txuri-beltzean, beste bitartekorik gabe.

Ez zaitu tentatzen formatu handiagoak erabiltzeak?

Ez. Nahiko frantziskanoa naiz horretan. Nahiago dut —eta nire nortasunarekin eta nire sentiberatasunarekin hobeto egokitzen da— zelaietan edo bazterretan aurkitutako lore basati horien moduko gauzak pintatu, handinahirik gabe.

Zer egitasmo duzu orain? Zertan ari zara?

Egun hauetan sentitu dut erakusketa honekin ziklo bat bukatu dela. Erakusketa batek ematen dizu halako muga arrasto bat. Eta gainera nola orain ezin ditudan ja bizikletan halako bidaiak egin, pentsatu dut kapitulu hori bukatu egin dela, nahiz eta agortuta dagoenik ez nukeen esango. Jarraituko dut horrelako gauza sinple eta bat-batekoak egiten, hori nire izaeran dagoelako eta eskuak berak eskatzen didalako, baina bidaiatzeko modua aldatu beharko dut.

Baina etxean zaudenean ere, bidaiatu gabe, pintatuko duzu, noski.

Bai, bai, aritzen naiz denbora-pasa eta: d­uela urte eta erdi arte, urte askoan matematikak landu ditut neure kasa, eta liburutegi bat osatu dut, ehun bat liburukoa, gehienbat ingelesezko testuekin. Maple programa ere erabili izan dut, matematikak ikasteko eta grafikoak egiteko… Nola orain denbora guztia neuretzat daukadan, zerbaitetan eman behar dut. Lehen denbora matematikari eskaintzen nion bezala, orain marrazkiari eskaintzen diot.

Eta poesia? Poesia idazteak ez du inongo lekurik zure planen eta zereginen artean?

Ez. Ez dut uste berriro poesia idaztera itzuliko naizenik. Idatzi izan ditut halako mutur batzuk, apunte batzuk… Baina ez, ez...

Zuk esana da zazpi urtez idatzi zenuela poesia, eta gero utzi. Noiz eta zerk bultzatuta hasi zinen?

Nire garai emankorrena, nahiz eta orduan ere ez asko idatzi, 18 urtetik 25 edo 26 urtera bitartekoa izan zen [1956tik 1963 edo 1964ra]. Ez dakit zerk bultzatu ninduen poesiara. Beharbada nire sentiberatasunak edo nire zaletasunak. Baina egia da garai hartan, nire gaztaroko urte askotan, ez nuela izan euskara, nire lehen hizkuntza, erabiltzeko aukera asko. Orduan gehiago izan zen nire barrengo hizkuntza bat kanpoko hizkuntza bat baino. Hainbeste irakurtzen nuenez, neure barneko hizkuntza hori bilakatu zen, euskara, eta noizean behin halako musika bat edo poema baten hasiera bezala sortzen zitzaidan musika horren ondorioz, edo musika horrek bultzatuta, eta horri ekiten nion. Orduan ere, orain marrazkiekin eta akuarelekin bezala, bat-batean. Ez nuen lantzen, ukitzen edo zuzentzen. Ez. Bere horretan uzten nuen, bere akatsekin.

Eta noiz eta zerk bultzatuta utzi zenion, gero, poesia idazteari?

Barruko hizkuntza hori galtzen hasi zenean. Friburgotik [Suitza] etorri nintzenean, han informatikako ikasketak egin ondoren, 60ko hamarkadako azken urteetan, ikastolen munduan sartu nintzen, bai guraso moduan eta bai Caja Laboraleko langile moduan, orduan aurrezki kutxa horrek ikastolei laguntza ematen zielako. Talde baten barruan —Xabier Mendiguren Bereziartu eta Mari Karmen Garmendia zeuden, besteak beste, tartean— eskola ereduen teoria edo plana landu genuen: gaur egun indarrean dagoen A, B eta D ereduena. Hori Madrilgo Gobernuak eskatuta garai hartan! Nik uste dut militantzia ez dela egokia poeta batentzat. Poeta batek, edo idazle batek, bere mundua landu nahi badu, selfish samarra izan behar du, norberekoia, eta norberaren mundu hori gorde.

Eta ondorengo urteetan ere, euskararekiko harreman profesionala alde batera utzitakoan, ez zaizu inoiz itzuli barruko musika hura?

Eguneroko lana, familiaren kontuak eta bestelakoak... Nik asko miresten ditut ni hasi nintzen garaian hasi eta gaur arte idazten jarraitu dutenak: [Ramon] Saizarbitoria, [Anjel] Lertxundi, [Bernardo] Atxaga… Oso pozik nago horiek eman dituzten aurrerapausoekin. Ez dut batere inbidiarik. Alderantziz: poztu egiten naiz eman duten bultzada horrengatik. Profesionaltasuna hori da. Baina nirea amateurismo bat izan zen.

Funtsean, poema liburu bakarreko poeta zara: Poema bilduma.

Bai. Zoritxarrez edo zorionez, baina hala da.

Baina 1993an, Poema bilduma-ko poemak berrargitaratzeaz gain, askotariko testu solteak argitaratu zenituen Memory Dump liburuan (EHU). Liburu horrek Poema bilduma osatu egiten du?

Oso kontzientzia txarra ematen dit liburu horrek. Hainbesteraino, non bere aurkezpenera ez nintzen joan. Liburu horretan jasota dauden testuetako asko argitaratzeko batere asmorik gabe idatzitakoak dira. Eskatu zizkidaten eta baietz esan nuen, ezetz esan ordez. Baina tira, argitaratu zen eta kito.

Zu gaztea zinela hasi zen Gabriel Aresti poesia soziala lantzen eta zabaltzen. Zuk ez zenion jarraitu hark zabaldutako bideari. Baina Koldo Izagirrek dio, XX. Mendeko Poesia Kaieren barruko zure antologiarako idatzi zuen sarreran, «esan ohi dena baino sozialagoa» dela zure «asperdura existentziala». Zer irizten diozu zuk?

Nik ez nuen Arestiren eraginik izan. Aresti ezagutu nuen, Bilbon, zientzia ekonomikoak ikasten aritu nintzen garaian, eta geroztik harremana izan genuen, batzuetan topo egiten genuelako eta abar. Euzko Gogoa-n eta abarretan argitaratu zituen lehen lanak irakurriak nituen. Segituan konturatu nintzen Aresti oso poeta inportantea izango zela. Baina Van Goghi bere estiloa kopiatu ez diodan bezala margotzerakoan, Arestiri kopiatzea ere bekatua iruditzen zitzaidan. Konturatu nintzen Arestizale asko agertuko zirela, epigono asko izango zituela, eta ez zela hori nire bidea. Baina egia da nire poemetan poesia sozialaren arrasto batzuk aurki daitezkeela.

Arestiren eta poesia sozialaren oihartzunak zure poesia baztertu zuela sentitu zenuen inoiz? Nola bizi izan zenuen hori?

Naturaltasun osoz. Ez diodalako inolako arazorik ikusten batek bide bat egin eta beste batek beste bide bat egiteari. Ordurako nire irakurketen arabera moldatutako poesiaren ikuspegi bat banuen, eta hortik abiatu nintzen.

Memory Dump-en jasotako 1977ko testu labur batean (Anakronikak)«kietista xamarra» zinela idatzi zenuen. Ez da oso -ismo zabaldua «kietismoa»; ezta oso goraipatua eta ospatua ere.

Kontenplaziorako joera bat badut: gauzak sentitzea, besterik gabe. Eta idazteko momentuan, edo pintatzen dudanean, ez dut boluntarismoa batere maite. Ez bada lehenengotik bulkada bat, ez dago ezer, ez dut inoiz poemarik edo margolanik sortu lanaren poderioz.

Zure poemak eta bestelako testuak irakurrita, idazten zenuen garaian nagusi zen giro politikotik aparte samar aritu zinela dirudi.

Ni ez naiz politikaria. Ez dut politika nire nortasunaren zutabeetako bat bezala sentitzen.

Baina ondo-ondoan egokitu zaizu, ezinbestean, politika.

Baina betiere nire askatasuna gordeta. Nik sentitzen ditudan gauzak esan egiten ditut, besteek onartuko duten edo ez arduratu gabe. Baina ez helburu politiko tinko batekin edo programa baten alde. Nik uste dut ezker abertzaleak erabat okerreko bilakabidea izan duela azkeneko 30 urteotan, eta orain nolabait horri buelta ematen dabiltzala. Duela 30 urte nik argi ikusi nuen ez zegoela beste biderik. Ezin genuen guk bakarrik beste guztien kontra jo.

Eztabaidak gogorragoak ziren garai hartan, hausturak handiagoak…

Bai. Baina, dena den, nik ez nuen sufritu, egia esateko. Pentsatzen nuena esaten eta egiten nuen inolako axolarik gabe, besteek esango zutenaz arduratu gabe.