«Pertsonaien gisara, idazleok ere motxila bizkarrean ongi josia dugu»

Ia hamar urte bat igaro zituen Aingeru Epaltzak (Iruñea, 1960) Erresuma eta fedea trilogia idazten. «Akituta» bukatu zuela aitortu du, «idazteko gogorik gabe». Garai hura gainditu, eta, orain, bestelako erregistro bat duen liburu bat idatzi du, Mendi-joak (Elkar, 2017). Hainbat menditan girotutako hamar kontakizun batu ditu, gizarteko arrakalak eta giza harremanak oinarri dituzten hamar ipuin. Horietako asko, mendian gora, gailurrera iristeko ahalegin betean mamitutakoak direla azaldu du Epaltzak. Izan ere, aitortu du bera ere, liburuko protagonista gehienak bezala, «mendi-joa» dagoela.

2014an kaleratu zenuen Erresuma eta fedea trilogiako azken liburukia. Agerikoa da Mendi-joak liburuan erregistroa aldatu duzula. Horren beharra sentitu duzu?

Bai, erregistroz aldatzeko beharra sentitu nuen, hori argi dago. Ia hamaika edo hamabi urte igaro nituen trilogia idazten. XVI. eta XVII. mendeetako euskararen errekreazio moduko bat egin nuen. Nobela historiko batek dokumentazio lan handia eskatzen du, bibliografia bilaketa lan handia. Ikaragarri nekeza egin zitzaidan. Noizbait erran izan dut Erresuma eta fedea trilogiarekin akituta bukatu nuela, ez bakarrik buruz, baita gorputzez ere. Sekulako lana eskatzen zidan, eta arrunt obsesiboa ere bilakatu zitzaidan. XXI. mendera itzultzeko gogoa nuen; inolako dokumentazio lanik eskatuko ez zidan lan bat egin nahi nuen. Nolabait, neure burua kokatu nahi nuen egunero ikusten dudan eta ezagutzen dudan gizarte panorama honetan.

Trilogia idatzi ostean akituta bukatu zenuela diozu. Idazteari uzteko ideia pasatu zitzaizun noizbait burutik?

Ez, inolaz ere ez neurri horretaraino. Baina sekulako unadura batek jota egon nintzen. Hainbat hilabetetan ez nuen deus idatzi. Angel Errok itzuli zuen trilogiako hirugarren alea [gaztelaniara], eta nik hori gainbegiratu bertzerik ez nuen egiten. Denbora horretan ez nuen ia-ia deus ere idatzi. Ipuinen baten zirriborroa egin nuen, baina ez bertzerik. Aldatzeko beharra nuen. Neke horren emaitza da XXI. mendera itzuli izana. Erabiltzen dudan hizkerak ez du ezer ikustekorik. Nik uste dut propio urrundu naizela trilogian erabili nuen hizkera hartatik. Gainera, modu kontzientean urrundu naiz, nik hala nahita.

Gero, luzerari dagokionez ere alde handia dago. Orain liburuki bakarra kaleratu dut, narrazio laburrez osatutako liburukia. Tonu aldetik ere hau arinagoa da, azpian hainbertze gauza iradoki nahi izan gabe. Erran gabe dagoen hori erranez. Badira, jakina, iradokizunak, irakurleari pentsarazi nahi diot, baina nik uste dut aitzineko lan horretan gehiago iradokitzen nuela. Oraingoan ez da hori izan nire helburu nagusia.

Zuk esana da mendia obsesio bilakatu zaizula. Mendi-joak idatzi aurretik ere bazen obsesioa zuretzat?

Aspaldidanik izan dut mendirako zaletasuna. Momentu batzuetan, gutiago joan izan naiz. Duela zenbait urte, ostera ere zaletasuna areagotu egin zitzaidan. Nik uste dut literaturak eskatzen didan ahaleginaren kontrapuntua dela mendia niretzat. Lagungarria ere bada. Liburu anitz mamitu izan ditut mendian gora ari naizela. Sarritan, mendira adiskideekin joanda ere, une batean, bakarrik zoazela iduri du. Orduan, zure baitara biltzen hasten zara. Buruan dudana liburu bat bada, garuna horren inguruan aritzen zait jira-bueltaka. Zangoak bide berriak urratzen ari diren bitartean, garunak ere bide berriak urratzen ditu.

Noizbait joan zara mendira inspirazio bila?

Ez, helburu horrekin ez. Badakit gertatzen zaidala, eta horregatik gustatzen zait. On egiten diguten gauzei mugak jartzea ez da komeni. Ia-ia oharkabean hasi nintzen liburu honetarako ipuinak idazten. Bigarrenarekin edo hirugarrenarekin ikusi nuen guztiek mendia zutela ardatz. Horretaz jabetu nintzenean, buru-belarri liburu honetan barneratzea erabaki nuen.

Narrazioak idatzi, eta mendi-joa kontzeptua ere asmatu duzu. Zein da esanahia?

Ni mendi-joa nago, aitortzen dut. Baina bertze batzuk bertze gauza batzuek jota egoten dira: sakelakoak, lanak... Ezin gaitezke bizi, nonbait, obsesiorik gabe. Liburuan agertzen diren pertsonaia batzuek ia-ia patologikoraino eraman dute mendirako zaletasuna. Horregatik mendi-joak. Galdetu izan didate zehazki zergatik. Sarritan erraten da «hori haize-joa zagok», eta nik, horri buelta bat eman, eta mendi-joak sortu dut. Lehenbiziko ipuinean azaltzen da kontzeptuaren azalpena.

Duela pare bat aste, Nanga Parbat mendian arriskuan zeuden bi mendizale erreskatatzeko operazioa egin zuten. Mendi-joak horiek ere?

Erreskatea gertutik jarraitu nuen Jorge Nagorek egindako kontakizunari esker. Harrigarria izan zentxioen bidez nola jakin ahal izan genuen zer ari zen pasatzen. Ia-ia bertan bageunde bezala jaso genituen berriak. Nanga Parbateko mendizaleak mendi-joak zeuden? Hori ez dakit, beti galdetzen da zergatik joaten garen mendira. Nik beti erraten dut han daudelako joaten garela. Ez dago bertze azalpenik. Nik uste dut gizaki guztiok badugula alor diferenteetan pixka bat harago egiteko grina. Harago egin ahal izanen ez dudan unea irudikatzen dut. Momentu hori oso erabakigarria da. Ez dakit erran daitekeen, fini! Egia da harago egin beharra izan gabe ere, badela bizitza adimenduna.

Norberaren mailara egokitzean egon daiteke gakoa?

Ziurrenik, bai. Alpeetara edo Pirinioetara joatea ezinezkoa denean, erronka izanen da Abartana igotzea. Beti izanen da apustu bat. Gainbehera fisikoa ailegatuko da, eta baita psikologikoa ere. Baina beti egonen dira geure buruari egiten dizkiogun apustu txiki horiek. Ia-ia berezkoa da hori. Nik liburuan aipatzen dudan mendizaletasuna hori da. Denok ezagutzen dugun mendizaletasuna da landu dudana, eta pertsonaiak ere horren araberakoak dira.

Epikotasunetik urrundu nahi izan duzu, hortaz?

Bai, zalantzarik gabe. Liburua ez da epikoa. Epikotasunetik urruntzen den mendizaletasuna agertzen da. Egia da bere txikian epika ere badagoela. Baina epika hori ia-ia egunerokotasunaren epika da. Aurrera egitearen epika. Batzuk galdetzen dute: «Kirola?». Bizitzea da kirola, eta latza batzuetan! Eta arrazoi dute. Mendizaletasuna biziaren eta bizitzaren metafora da. Nire narrazioetan hori islatu nahi izan dut. Azken finean, liburuan agertzen dena da protagonista bakoitzak motxilan zer daraman. Bere bizitza da motxila, eta mendia eszenatokia. Pertsonaien gisara, idazleok ere motxila bizkarrean ongi josia dugu.

Mendian girotutako hamar ipuin batu dituzu liburuan, eta hitz bakarrez osatutako izenburua jarri diezu. Zergatik?

Ipuinen izenburuak aukeratzerakoan, ideia bat baino gehiago izan nituen. Momentu batean, pentsatu nuen ipuin bakoitzari mendi baten izena jarriko niola, baina arriskutsua iruditu zitzaidan, jendeak pentsatu zezakeelako nire azken lana mendi gida bat zela. Izan ere, niri gauza kuriosoak gertatu izan zaizkit. Rock'n'roll [Elkar, 2000] idatzi nuelarik, musikari zegokion atalean aurkitu nuen liburu denda batean. Bob Dylanen biografiaren alboan zegoen, baina nire liburua fikziozkoa zen. Beraz, ez nuen liburu hau atlas baten moduan ikusterik nahi. Izenburu gisara hitz bakarra aukeratu izanak halako efektu bat eragiten duela uste dut. Hitzak iradokitzaileak dira, irakurleari pentsarazten dioten hitzak. Kasu batzuetan oso argi dago zer izan daitekeen.

Nafarroan izandako aldaketa politikoari keinu egiten dio Ertzak izenburua duen ipuinak. Nahita da lehenengoa?

Ia-ia jazarpenaren mugan dagoen errealitatea plazaratu dut. Betidanik gustatu izan zait, modu batera edo bertzera, errealitate soziala nire liburuetara ekartzea. Trilogian ere, XVI. eta XVII. mendeetan kokaturik egon arren, XXI. mendeko zantzuak bazeuden. Kasu honetan, gainera, uste dut Nafarroako euskaldunok ia-ia modu mingarrian bizi izan dugun errealitatea islatu dudala. Ez da errealitate hori islatzen dudan lehenbiziko liburua. Aipagai dudan ipuin horrek, gainera, puntu ironiko nahiko handia du. Aspaldian neukan gogoa protagonista foruzain bat den istorio bat kontatzeko. Bertze batzuek nik baino lehenago egin dute, baina tira, hori ez zait inporta.

Gizartearen errealitatearen tolestura ezberdinak jaso dituzu. Bada zer kontatu?

Inguratzen gaituen errealitateari argazkiak ateratzea atsegin dut. Ez da nire barneari begira egindako liburu bat, ez dago introspekzio handia. Inguruaren argazki distortsionatuak egiten ditut; asko gustatzen zait nire modura antzaldatzea.

Liburuan zure prototipoa duten pertsonaiak saihesteko ahalegina egin duzu. Erraza izan da?

Behin mendizale giroan ardaztutako narrazio bilduma bat idatzi nahi nuela erabaki nuelarik, lehenbiziko ipuinetan atera zitzaizkidan protagonista gehienek bazuten nire jitea. 50 urtetik goitiko gizasemeak ziren, aita familiakoak, ezkonduak, bikotekidea zutenak, heterosexualak, zuriak, nafarrak, Iruñekoak... Orduan, kezkatzen hasi nintzen, eta pentsatu nuenezin zela horrela izan. Nire asmoa ez da kontakizun bakoitzean neure burua islatzea. Ez naiz nire historia kontatzen ari: ni bertze batzuen istorioak kontatzen ari naiz. Kezka horrek bertzelako pertsonaia batzuk hautatzera eraman ninduen. Hasierako ildotik segitu izan banu, lehenengo planora ekarri ditut akaso bigarren mailan geldituko ziratekeen pertsonaia horiek. Horrek lagundu ninduen ikuspegi ezberdinak aurkitzera eta lantzera. Izan ere, pertsonaia askok ikuspegi ezberdinak erakusten dituzte. Hala, protagonista femenino gehiago sartu nituen.

Zure errealitatetik urrun zeuden pertsonaiak bilatzeak enpatia ariketa handia eskatu dizu?

Jakina. Nigandik urrun dauden pertsonaiak bilatzeko ahaleginak enpatia bilatzeko ahalegina eskatzen du; bertzearen lekuan jartzera behartzen zaituen ahalegin bat. Ez dakit bertzearen errealitatea islatzea lortu dudan edo ez. Irakurleren batek erran izan dit, hala ere, oso ikuspegi maskulinoa duela liburuak. Protagonista emakumea den kasuetan ere, ikuspegi maskulinoa nagusitzen dela erran izan didate. Ez dakit; beharbada, horrek erran nahi du ez dudala lortu bertzearen lekuan erabat jartzea.

Mendiak garratzi handia du liburuan. Baina zer-nolako pisua dute giza harremanek?

Handia, errango nuke. Liburuan zerbait agertzen baldin bada, giza harremanak dira. Mota askotarikoak dira: bikoteak, familiak, lagunak... Harreman horietan, benetako haustura ez da inoiz gertatzen, baina badira kolokan gelditzen diren harremanak, aita-semeen urruntzeak, errate baterako. Izan ere, egunerokoak sekulako arraildurak eragiten ditu harremanetan. Arraildurak ez daude glaziarretan bakarrik. Sarritan, etxeko zimenduetan ere izaten dira, eta handiak gainera.

Gelditu zaizu kontakizunen bat liburuan sartu gabe?

Bai, bat utzi nuen sartu gabe. Mendian kokatua zegoen, baina ez zen XXI. mendeko gertakari baten kontakizuna. Liburuan arrotza gelditzen zela iruditu zitzaidan. Gerra ondoan girotutako kontakizun bat zen. Andeetan girotutako bertze ipuin bat ere banuen, baina liburuan jaso dudanaren berdintsuegia iruditu zitzaidan. Azken batez, bezeroaren eta gidaren arteko kultur arrakalaren inguruko ipuina zen. Ez dut baztertzen mendian girotutako bertze narrazio bilduma bat kaleratzea. Akaso hor izan dezake tokia baztertutako ipuin horrek.

Bi hilabete eskas igaro dira Mendi-joak kalean denetik, eta dagoeneko beste liburu bat idazteko ideia daukazu?

Ez. Deskantsu etapan nago. Desintoxikazio garaian nabil. Baina egia da liburu honek trilogiak baino freskoago utzi nauela. Ez dit horrenbertzeko ondorena utzi. Momentu honetan, adibidez, badaukat nobela baten ernamuina izan litekeen zerbait buruan. Oraindik ez dizkiot bide guztiak ikusi, baina badut zirriborroren bat. Espero ez nuen itzulpen bat egiteko eskatu didate, eta horrek denbora guztia xurgatzen dit.