«Pazek eta Fuentesek taldea sortzeko zuten gaitasuna, hori inork ez du»

Octavio Paz (1914 - 1998) eta Carlos Fuentes (1928-2012) idazleek 1950ean ezagutu zuten elkar, Parisen. Nobel saria jaso zuen lehenak; Latinoamerikako boom-aren eragileetako bat izan zen bigarrena. 1960ko urteak izan ziren emankorrenak euren arteko harremanean. Fuentesek Luis Echeverriaren presidentetza (1970 - 1976) babestu izanarekin batera agertu ziren lehen pitzadurak.

1980etan heldu zen benetako zatiketa. Pazek Fronte Sandinistaren aurka hitz egin zuen Frankfurteko azokan, eta idazlearen irudi bat erre zuten gazte ezkertiarrek Mexiko Hirian. Fuentesek ez zuen Paz babestu; sandinisten alde lerratu zen. 1984an izan zen hori. 1988an, Enrique Krauze historialariak Fuentesen aurkako idatzia argitaratu zuen Pazek zuzentzen zuen Vuelta aldizkarian. Elkarri hitz egiteari utzi zioten.

Harreman gorabeheratsu hori aztertu du Malva Floresek, eta Mexikoko literatur sari garrantzitsuenetako bat eman diote azterketa horrengatik

Hamar urte behar izan dituzu Estrella de dos puntas (Ariel) ontzeko. Zerk bultzatu zintuen saiakera hori egitera?

Sinetsita nago grina dela mundua mugitzen duten motorretako bat, eta bai Octavio Paz, bai Carlos Fuentes, idazle grinatsuak izan ziren oso. Bai literaturan, bai eguneroko bizitzan, bai politikan... Zeukaten guztia eman zuten biek, beren ametsak eta pentsamenduak egia bihurtzeko. Bi erraldoi horien artean zer gertatu zen jakin nahi nuen.

Saiakerako lehen orrialdeetan argi utzi nahi izan duzu zurea ez dela literatur kritika lan bat.

Nik ez ditudalako bi egileon obrak aztertzen, boterearekin zeukaten harremana baizik. Uste dut hori dela liburu honetako parterik ikusgarriena. Bada beste bat ere, baina: editore grina, Pazen kasuan, Mexikotik irten zenetik aldizkari bat zuzendu nahi izan zuelako. Bost urte eman zituen Fuentesekin proiektua ontzen, eta, Indiatik Bartzelonara heldu zenean, ikusi zuen Latinoamerikako Boomeko kide guztiek bazutela proiektuaren berri, Fuentesek kontatua zielako. Horrek asko dezepzionatu zuen Paz.

1968an heldu zen Bartzelonara Paz, literaturarekin harremanik ez zuen arrazoi batengatik.

Mexikok Indian zuen enbaxadan ari zen lanean, eta askatasuna eskatzen zuen mugimendu indartsu bat sortu zen hemen, Mexikon. Sarraski batekin zartatu zuen mugimendu hura orduko gobernuak [ehundik gora hildako eta ehunka zauritu izan ziren, 1968ko urriaren 2an], eta horrexegatik utzi zuen Pazek Indiako enbaxadako lana. Fuentesek izugarri lagundu zion orduan. Asko idatzi zioten elkarri. Momentu horiek benetako adiskidetasunekoak dira. 1960ko urteetan egon ziren gertuen elkarrengandik; euren adiskidantzak ez zuen ertzik izan urte haietan.

Pazen eta Fuentesen aldizkari proiektuak ez zuen aurrera egin azkenean, baina.

Beste proiektu bat sortu zen azkenan: [Juan] Goytisoloren Libre aldizkaria [1971 eta 1972an argitaratu zen]. Hispanoamerikako literaturan, oso interesgarria da momentu hori, Libre-z gain Plural ere [1971tik 1976ra arte iraun zuen] jaio zelako, Mexikon, Pazek gidatuta.

Itzal handia lortuko zuten idazle askoren plaza ziren aldizkariok.

Literatur aldizkariak, nire ustez, literaruraren hazitegiak dira. Eta egun, inprimatutako aldizkariak desagertzen ari dira, egunkarietako gehigarriak gero eta baztertuagoak daude. Gero eta zailagoa da intelektual eta artista taldeak sortzea, gizarteari ikuspegi interesgarri bat emango diotenak. Gero eta balio gutxiago ematen zaie intelektualei. Eta intelektualek ere badituzte beren akatsak, baina etorkizunaren eta iraganaren gaineko ikuspegi partikularra dute oso, eta, horrekin, orainaldia ulertzen laguntzen digute. Gaur egun, inork ez digu laguntzen orainaldia ulertzen.

XX. mendeko Mexiko ulertzeko gakoak ematen omen ditu Pazen eta Fuentesen artekoak. Zein dira gako horiek?

Mexikoko intelektualen arteko eztabaiden nolakoa aztertzeari ekin nion. Sesio itzelak izaten zituzten, egungo zuzentasun politikotik urruti oso. Fuentes eta Paz nazioarte mailako intelektual bihurtzen hasi ahala, euren arteko harremanaren eraginak Mexikoko mugak gainditu zituen, Hispanoamerikakoak ere bai, Europaraino helduz.

Nazioarteko intelektual sare oso garrantzitsu bat josia zegoen, eta nazioarteko gertakariek eragin handia zeukaten. Kubako iraultza gertatu zenean, esaterako, Latinoamerikako boomeko kideak apartatu egin ziren, eta une horretan jaio zen Plural. Hor zeuden Garcia Marquez, Vargas Llosa, Julio Cortazar eta historiako protagonista izan ziren intelektual gehiago.

Fuentes eta Paz bezalako erraldoiek utzitako eremuan ari al da belaunaldi berririk loratzen?

Badatoz egile on asko, emakumeak batez ere, baina taldea sortzeko haiek izan zuten gaitasuna, horik inork ez du. Hasi dira narratiba eta poesia molde berriak agertzen, baina ez dago bi haien maila eta jarrera intelektualeko jenderik.

Horretan bada beste kontu bat: merkatua. Merkatua literatur mundura bortizki sartu den momentutik, egile gazteek ez dute lortu beren lanari merkatutik kanpo zentzua ematea. Ez dira politikaz kezkatu. Denok geunden hain kezkatuta besteek gutaz esan zezaketenaz, zuzentasun politikotik ez irteteaz, zerbait hautsi zen gure kultur sisteman.

Ordukoaren aldean, ideien konfrontazioak zenbateraino betetzen du egun plaza publikoa?

Mexikon egoera pixka bat berezia da oraintxe bertan, tentsio giro oso handia dagoelako, [Andres Manuel] Lopez Obradorren gobernuaren inguruan iritzi publikoa oso-oso polarizatuta dago. Izututa nago sare sozialetan darabilgun hizkerarekin eta tonuarekin. Sareek iritzia demokratizatu dute, hori egia da; baina merkatu ere egin dute, lintxamendurako arma bihurtuz. Akademiak erru handia izan du horretan.

Zein zentzutan?

Unibertsitateak, unibertsitatekook , erabaki genuen dena politikoki zuzena izan behar zela, eta, benetan pentsatzen duguna esatea hain beldurgarria bihurtu zaigu —zuzentasun politikoaren arauak hausteak lekarkigukeenagatik—, non mundua desitxuratzen ari baikara.

Mexikon eta Hispanoamerika osoan populismo basatia ari gara bizitzen. Erabakimena daukan hierarka handiaren eta hierarka horrek esaten duena egia dela erabakitzen dutenen taldearen eskemak indarrean segitzen du. Arazo handia daukagu egiarekin. Egia zalantzan jartzen eta existitzen ez den zerbait existitzen dela sinestarazten ari zaizkigu. Egia-oste deitzen diote orain, baina fenomeno hori aspaldi existitzen da.