Osotasunerako, duda da bidea

Fernando Pessoa poetaren (1888-1935) biografia irakurriz gero zalantzak nagusitzen direla iruditzen zaio Iñigo Roqueri. «Zalantza horietatik, bere buruari buruzko duda-mudetatik sortzen dira heteronimo guztiak, ahots bakarrarekin ezin duelako adierazi sentitzen duen guztia». Dudek eman zioten, hortaz, heteronimoak sortzeko aitzakia, eta horiek ireki zioten haren poesiari osotasun batera iristeko bidea. Alberto Caeiro, Alvaro de Campos eta Ricardo Reis izan ziren poeta portugaldarraren heteronimorik behinenak. Hiru horien poemekin, Pessoak bere izenpean idatzitakoekin eta pare bat gutunekin osatu du Roquek Poemak pluralean liburua (Denonartean). Pessoaren lanen «antologia bat» da, portugesetik itzulitako poemekin.

Roque beti izan da Pessoa zalea. «Banuen gogoa euskarara itzultzeko». Aspaldi hasi zen haren poema batzuk itzultzen, baina «ganora handirik gabe». Lagun batek akuilatu zuen arte. «Haren blogerako itzuli nituenak serioago hartu nituen, eta, azkenean, berotu, eta bildumatxoa osatu dugu». Denonartean argitaletxean bazuen kontaktu bat, eta harengana jo zuen. «Miquel Marti i Polen antologia moduko bat atera zuten iaz, eta pentsatu nuen formatu horretan ateratzeko modukoa zela Pessoarena».

Liburuan, 50 bat poema bildu ditu, «sailka antolatuta». Hiru heteronimo nagusienez gain, Pessoarenak berarenak daude, eta poetak neska-lagunari idatzitako gutun bat eta Adolfo Casais Monteirori idatzitako beste bat. «Casais Monteirori idatzitakoa sartu dut, hor azaltzen duelako heteronimoen literatur jokoa, funtsa». Hitzaurre bat ere erantsi du Roquek, berak egindakoa, «irakurlea nora ezean ibil ez dadin»; uste du «galtzeko arriskua» dagoela hainbeste heteronimo eta pertsonaiaren artean. «Azkenean, idazle bakarrarenak dira poema guztiak, baina mozorro batzuk baliatzen ditu; heteronimoak, alegia. Horiei buruzko arrasto batzuk eman dizkiot irakurleari».

Poemak hautatzeko orduan, pentsatu zuen «zerbait kanonikoa, eredugarria» egin behar zela. «Ohitura daukat gogoko ditudan poemak markatzeko, baina begira ibili nintzen frantsesera, gaztelaniara eta ingelesera itzulitako antologietan, ikusteko zeintzuk ziren guztietan errepikatzen ziren poemak». Beraz, Roquek ez ditu sartu gustuko dituen batzuk, baina pentsatzen du gaur egun indarrean dagoen kanonaren arabera egindako antologia bat dela.

Despertsonalizazioa

«Era eta molde askotako poemak» dira Pessoarenak. «Despertsonalizazioaren» kontzeptua erabiltzen zuen. «Halako aldarte batean zegoenean, Reisek idazten zuen, edo, bestela, Caeirok; edo, bestelako gaiak lantzeko, bere burua beste toki batean kokatzen zuen». Heteronimoei dagokienez, Caeiro «oso narratiboa» zen; «jendeari gehien gustatzen zaiona da». Reisen poemak «neurkera estu eta zehatzekoak» dira, «ukitu klasiko batekin, latindarren eta grekoen oihartzunarekin». De Camposen testuetan, berriz, igarri da nolako bilakaera izan zuen: «Nola hasi zen Caierorekin, nola landu zuen futurismoa, nola etorri zen estilo intimoago batera...». Roqueren ustez, Pessoaren lanean «denetarik» agertzen da. «Gehiena erakarri izan nauena da nolako abesbatza sortzen duen, nolako jendartea, ahaztu gabe poema guztiak egile bakarrarenak direla».

Itzultzeko orduan, Reisenak egin zaizkio zailenak. «Metrika estua dute, errimadunak dira... Halakoak ezin dituzu besterik gabe itzuli, metrikarik gabe emateak ez baitauka zentzurik. Azkenean, doinuarekin asmatzea eta biribiltzea da garaipenik handiena».

Heteronimoen bidez plurala izatea izan zen Pessoaren garaipenik handiena. Zera esaten zuen: «Izan zaitez plurala, unibertsoa bezala». Eta, heteronimoen makuluarekin, dudek ireki zioten plurala izateko, osotasunera iristeko bidea.